Пардју: не очекувајте помош од САД во спорот за името

Амбасадорот Џејмс Пардју, американскиот дипломат кој во 2001 година, заедно со медијаторот на ЕУ, Франсоа Леотар ги предводеше преговорите кои доведоа до Охридскиот рамковен договор е оптимист дека Македонија и Грција ќе најдат решение во спорот за името. Пардју неодамна ја објави својата прва книга Мировници, во која ги опишува своите искуства од децениските дипломатски напори за надминување на конфликтите на Балканот. Дел од книгата, Пардју и посветува и на кризата во Македонија, и на прашања кои и до денес останаа актуелни. Едно од нив е и употребата на албанскиот јазик, тема која 17 години е актуелна во Македонија, а деновиве повторно ескалираше со контроверзното гласање во Собранието.

Прашањето на употребата на албанскиот јазик во Македонија повторно ескалираше деновиве откако минатата недела македонскиот парламент го изгласа новиот закон со кој му се дава официјален и еднаков статус. Минаа речиси 17 години од крајот на конфликтот во Македонија. Зошто, според вас, ова прашање сѐ уште ја поларизира државата толку многу?

Јазикот беше најтешкото прашање кое го имавме за решавање во преговорите кои водеа до Охридскиот договор. За Албанците тоа беше прв, врвен приоритет, а етничките Македонци во тоа гледаа закана за нивниот идентитет. Се работеше за многу тешко прашање, но сите страни направија компромиси, и се постигна договор кој, според мене, донесе мир во Македонија.

Во Вашата книга успеав да пронајдам најмалку три силни референци во кои се зборува за албанскиот јазик. Објаснувајќи ги позициите на албанските политички партии во 2001 година, велите: признавањето на албанскиот јазик за официјален беше врвен приоритет на Албанците. Сметате ли дека токму употребата на јазикот беше клучниот компромис кој доведе до крај на конфликтот во 2001? Беше ли тоа клучот за решението?

Кога ги започнавме преговорите со Леотар, се сретнавме со двете страни и разговаравме со нив за нивните приоритети. Во преговори никој не добива сѐ... Кога разговаравме со Албанците ги прашавме: кои се вашите врвни приоритети, кои нешта ви се најважни? Тие најпрво разговараа меѓу себе и заклучија дека јазикот е најважното прашање за нив. Затоа што тоа е поврзано со нивниот идентитет и им беше многу важно и потоа стана најтешкото прашање за решавање во Охрид. Но, верувам дека компромисите кои ги постигнавме доведоа до тоа да се постигне мир со Охридскиот договор.

И тоа го мислите и за овој компромис, во однос на крајот на конфликтот?

Да, мислам дека тоа беше случај.

Денес повторно имаме тензии и протести во Македонија за ова прашање. Многу критичари велат дека новиот закон далеку го надминува она што беше договорено во Охрид во 2001 година. Можете ли да и објасните на македонската јавност, која беше рамката за употреба на албанскиот јазик која беше договорена во Охрид?

Не ги знам детаљите од новиот закон, но во суштина, во Охридскиот договор му се дава легален статус на јазикот кој го зборува одреден процент од населението во регионите во кои живеат. Тоа значи дека тие имаат право официјално да го користат јазикот, во документи итн. Без да навлегувам во премногу детаљи... тоа е признание дека група луѓе, едно големо малцинство во земјата, кои зборуваат различен јазик со кој ја поврзуваат својата култура, и мислам дека не треба да има никаков проблем со дозволувањето да го користат нивниот јазик во училиштата итн. Мислам дека тоа ја зајакнува земјата. Искрено, јас верувам во различности. Едно од нештата на кои ме научи Балканот е дека модерните општества се разнолични општества и оние држави кои ќе успеат да ги приспособат различностите во општеството преку заеднички закони и вредности, имаат поголеми шанси да успеат. Оние држави кои спроведуваат сепарација и изолација на групите се предодредени за судир. Мислам дека ова прашање за јазиците доколку профункционира им овозможува на сите страни да го искажат својот идентитет и мислам дека тоа е добро решение за Македонија на долг рок.

Да ве потсетам, и вие самите во книгата признавате дека сте имале дилеми во врска со албанскиот јазик. Вашата загриженост е во однос на дилемата дали службената употреба на повеќе јазици може да биде обединувачка сила во општеството. Сѐ уште мислите така?

Бев загрижен за тоа и тоа го напишав и во книгата. Затоа што... и оваа книга патем е првата историја на Охридскиот рамковен договор од некој кој учествувал во неговото донесување и многу сум горд на тоа затоа што сакав да ги документирам проблемите онака како што ги видов, но да... Бев загрижен затоа што во САД немаме официјален јазик. Никаде во нашиот Устав не се наведува дека англискиот е официјален јазик, туку едноставно така функционира. Но откако го истражував тоа, а во тоа време имавме многу правници и колеги и разговаравме за тоа, на пример, на север од нас во Канада постојат два официјални јазици: француски и англиски; потоа во Белгија и Швајцарија. Кога ќе ги погледнете тие примери и ќе истражувате постојат бројни успешни држави кои имаат повеќе официјални јазици, без оглед на мојата загриженост од перспектива на еден Американец. Сега го променив мислењето и сметам дека тоа е целосно функционално.

Спорот за името очигледно останува голема пречка за Македонија и нејзиниот евро-атлантски пат. Грчкиот министер за надворешни работи Коѕијас е во Скопје. Неодамна за Дојче Веле изјавивте дека сте пооптимистичен од било кога досега дека проблемот може да се реши. На што го темелите овој оптимизам?

Мислам дека во обете земји сега имате раководства кои имаат желба да најдат решение. Во минатото имаше националистички влади во Македонија и во Грција чија намера, се чини, беше да предизвикаат конфликт, а не да го решат проблемот. Не го познавам лично премиерот Заев, но тој ми остава позитивен впечаток гледајќи од далеку. Договорот кој го потпишаа со Бугарија мислам дека е нешто прекрасно. Се работи за лидер кој се обидува да ги реши проблемите и да ги подобри односите во регионот. Мислам дека Атина треба да го искористи тоа. Во нивен интерес е да имаат стабилен и кооперативен сосед на својата граница. Сосед со кој можат да соработуваат, кај кој можат да инвестираат... можете да имате заедничка економија итн. Мислам дека е во интерес на сите да се реши ова. Мислам дека ѕвездите се наместени и во Скопје и во Атина. Наоѓањето име не е толку тешко, се работи за волја и доколку овие двајца политички лидери имаат храброст и волја да го сторат тоа, тие можат да ја сменат историјата на своите земји на позитивен начин засекогаш.

Многу се надевам дека ова ќе се реши, и тоа набрзо. Исто така сметам дека ова е момент кој не смее да се испушти. Се надевам дека САД и ЕУ силно ќе ги охрабрат да го решат проблемот. Искрено сметам дека треба да има бенефити за двете земји доколку успеат да го решат спорот. За Македонија користа е очигледна. Земјата ќе стане членка на НАТО и ќе го забрза патот кон ЕУ. Сметам дека треба да има бенефити за двете земји доколку го решат спорот, но исто така сметам дека, доколку не го решат, доколку не успеат да најдат решение во овој магичен момент, треба да има и последици за нив. Последиците за Македонија се очигледни, но треба да има последици и за Грција доколку ова не успее. Сметам дека се работи за праведност, ова е спор кој треба да се реши. Тоа е во интерес на сите: на Грција, на Македонија, но и на ЕУ, на сите земји-членки на ЕУ ова да се доведе до крај. И се надевам дека многу брзо ќе го сторат тоа.

Каква улога може да очекуваме од актуелната американска администрација во преговорите? Може ли да очекуваме некој поголем ангажман од Вашингтон? 

Можеби знаете, јас сум многу критичен кон актуелната администрација на Трамп. Мислам дека претседателот Трамп му наштетува на американското влијание во светот. Делува како да е збунет за тоа кои се нашите пријатели и кои се нашите непријатели. Не сум сигурен дека САД, барем што се однесува до Белата Куќа, ќе го сторат она што е неопходно. Има многу луѓе во Стејт департментот кои го разбираат проблемот и би сакале да го искористат американското влијание за да се помогне во решавањето, но администрацијата на Трамп остро го нападна дипломатскиот кор во САД и му предизвика штета на надворешно-политичкиот естаблишмент на нашата земја. Оттука, оптимист сум за решавање на проблемот, но не сум оптимист дека САД ќе играат улога во тоа. Мислам дека одговорноста е на Европејците доколку сакаат да помогнат да го придвижат овој проблем кон решение.

Ве прашав за улогата на американската администрација, затоа што, на некој начин, добиваме противречни сигнали. Од една страна се тврди дека американската администрација го турка влезот на Македонија во НАТО уште на самитот во Брисел во јули, а од друга, сведоци сме на тој хаос во Вашингтон особено во Стејт департментот. Прашањето е што се случува зад сцената: ја турка ли некој воопшто во Вашингтон оваа агенда?

Комплетниот надворешно-политички естаблишмент во моментов е во состојба на распад. Не сум сигурен дека можете да утврдите што е американската политика. Но САД долго време имаат став дека Македонија треба да биде интегрирана во транс-атлантската алијанса, во секој случај, како и дека треба да биде членка на ЕУ, односно да стане полноправна членка на демократските сојузи на континентот.

Сакам да ве прашам за Русија. Очигледно конфликтот меѓу Западот и Москва има свое влијание и врз Балканот. Деновиве руското министерство за надворешни работи издаде соопштение во кое ја предупреди Македонија, цитирам: плановите за прием на Република Македонија во НАТО можат да имаат негативни последици за регионалната безбедност и за билатералните односи. Што мислите за ова предупредување?

Мислам дека е неодговорно било кој во Москва да зборува на тој начин. Москва треба да ги држи рацете понастрана од овој регион. Путин игра опасна игра со демократијата и со Западот. Се обидува да ја поткопа демократијата, се обидува да ги одвои САД од нашите транс-атлантски партнери. Можеби досега имаше некои успеси со изборите и слично, но мислам дека претера. Ќе има последици за Русија поради шокантниот обид за убиство во Велика Британија, за мешањето во американските избори. Знам дека се многу активни и тука, затоа што ги следам медиумите. Кога ја прочитав оваа изјава си помислив: колку шокантна изјава? Да и се заканувате на Македонија од Москва? Ве молам, тоа не е сериозно.

Но колку се овие закани одржливи? Колку сериозно треба Македонија да ги смета овие закани?

Мислам дека воопшто не треба да обрнуваат внимание на нив. Што сторила Русија за Македонија во последниот период? Се чини дека сакаат само да предизвикуваат проблеми. Што гради Русија? Кој е позитивниот елемент од меѓународните односи кој Русија го носи на масата? Се обидуваат да ги нарушат демократијата и американските односи со европските сојузници, но не прават ништо за да изградат било што. Сето е негативно во насока на уривање, и искрено сметам дека ваквите изјави не се многу релевантни.

Македонија треба да биде навредена од ова. Зошто Русија ѝ се заканува на овој начин? Јас сум навреден, како што веројатно можете да заклучите од мојот говор...