Време на војни, време на трауми

Кога денес размислувам за приказните за војните во животот на генерациите како мојата, родени во Југославија на почетокот на педесеттите, ми се чини дека војната отсекогаш беше невидливо присутна. Како деца игравме војна, иако не бевме свесни за тоа. Најчесто игравме „партизани против Германци”. Урнекот за играта го учевме од филмовите во кои партизаните беа „добрите”, а Германците „лошите”. Подоцна таа игра ја заменивме со онаа на војната меѓу „каубојци и Индијанци”. Тогаш каубојците беа „добрите”, а Индијанците „лошите”, затоа што тогаш уште немаше самокритични американски филмови во кои се разобличуваше идеализираната слика за „каубојците”.

Војните беа суштински дел од сликата за светот во југословенските историски читанки. Во нив Балканот беше секогаш симбол за војни. Војните беа клучни за македонската приказна, барем според раскажувањата на најстарите во нашата егејска фамилија кои, како и Македонците од другите делови на Македонија, имаа преживеано веќе неколку војни. Последната, Граѓанската војна во Грција, за нив беше пресудната, затоа што таа направи тие засекогаш да ја загубат некогашна татковина. Балканските војни само за малку народи значеа победа, а за Македонците прогонства и прогони, етнички чистења и бегалства, страдање и загуба на најближните. За многу Македонци војната беше сурова судбина од која немаше спас, затоа што таа, кога-тогаш, се враќаше. Затоа прабаба ми, која имаше доживеано бомбардирања од авиони само во Граѓанската војна, поради што сите селани од селото Бапчор мораа веднаш да ги напуштат домовите и да се скријат во шумите, во првата ноќ по земјотресот во Скопје, 63-та, кога спиевме во дворот, слушајќи го брмчењето на многуте авиони на летното ѕвездено небо, извика избезумена: „Аероплани! Ама каде да бегаме сега?” Не знам дали таа сосем им поверува на другите роднини, кои ја успокоија дека на небото не прелетуваат авиони со бомби, туку со лекари и лекови за настраданите од земјотресот.

Долго време мислевме дека хуманистичкото воспитание против војните во југословенските школи, но особено „братството и единството”, беа успешна „вакцина” против милитантниот дух. А и во првата година од студиите беше задолжителен предметот ОНО, во кој учевме за доктрините на старите и на модерните војни. Иако тие доктрини тогаш ми се чинеа како „научна фантастика”,

реалноста по смртта на Тито покажа дека југосоловенската „вакцина” со братска љубов не создаде траен имунитет за искушението на војната. Во постјугословенските војни не заминаа на фронтот татковците кои некогаш играа „партизани и Германци”, туку нивните синови. Балканскиот национализам, како „братство и единство само со национално своите”, пак ја сакрализираше војната. Не само што Југославија се распадна во мачен процес од неколку крвави војни, туку и триесет години по распадот на Советскиот сојуз и на Варшавскиот пакт,„постсоветскиот свет” (сега во рувото на „Рускиот свет”) уште „произведува” војни. Неодамна на војната во Украина ѝ се придружи и таа за Нагорно Карабах во Азербејџан, новите војни во Африка, а од завчера и војната во Израел.

Наследена траума

Како сето зло во светот да се обединило и да ни се смее в лице, затоа што пребрзо поверувавме дека војните може да се спречат, велејќи ни дека војните се правило, а мирот исклучок. Најстрашно е што и луѓето кои живеат во кризните подрачја веруваат дека војната е нормалност, затоа што се социјализирани во животна средина во која војната долго останува сепристутна. Тие се и понатаму жртва на војната, дури и кога мислат дека со неа конечно ќе се ослободат од страдањата. Затоа што последиците од војните, траумите, можат да се надминат само во долготраен мир. Требаше да помине повеќе од една деценија по најголемото страдање кое една војна го нанесе на човештвото – страдањето на Евреите во Холокаустот- за научниците да можат да го формулираат феноменот на „наследената траума”. 1960-та започнаа научните истражувања за траумата на Евреите кои го преживеаја Холокаустот. Така беа утврдени симптомите со кои се манифестира траумата на преживеаните. Таков е, на пример, синдромот на вина поради тоа што тие преживеале, но сето нивно семејство било убиено. Израелскиот психолог Натан Келерман (Natan KelIermann), самиот дете на Евреи што го преживеале Холокаустот, долги години ја истражуваше траумата на преживеаните. Пренесувањето на траума од војната на идните генерации тој го нарече „parental transmission“ ( родителско предание), затоа што родителите им го предаваа на своите деца сопственото ненадминато трауматично искуство.

Неколку децении подоцна, во германската наука уследија психолошките истражувањата кај генерациите кои во војната беа деца (Kriegskinder), при што беше утврдено дека тие ги пренесуваат на своите деца искуствата од сопственото трауматично детство во војната. Германската писателка Забине Боде (Sabine Bode), ги опиша во своите книги симптомите низ кои се манифестира „наследството“ на синовите и ќерките на родителите кои биле деца во Втората светска војна. Подоцна, во истражувањето на пренесувањето на траумата на идните генерации беа вклучени и потомците на жртвите на војната, но и тие на злосторниците или на колабораторите. Тоа беше почетокот на „невроепигенетиката“, научната дисциплина која го истражува процесот на трансгенерациското пренесување на траумата.

(Не)видливи урнатини

Политичарите и генералите, кои ги планираат војните во своите кабинети, не размислуваат за тоа дека разорната сила на војната не остава зад себе само видливи, туку и невидливи урнатини. Видливите урнатини, разурнатите градови и нивното обновување често го симболизираат оптимизмот на мирното доба. Притоа, невидливите урнатини, раните и лузните кои ужасите на војните ги оставаат во човечките души остануваат со децении невидливи. Можеби и затоа што тие не дозволуваат по војните брзо да се заборави нивното грдо лице, а по војните сите сакаат брзо да заборават сѐ, особено доколку самите биле на „погрешната страна“.

Идејата за европското обединување се роди токму врз урнатините од Втората светска војна. ЕУ требаше низ мировната политика, низ педагогијата на мирот во образованието, да воспитува слободни, мирољубиви граѓани кои нема примарно да се дефинираат преку милитантниот патриотизам, преку егоистичната затвореност во сопствената националност, туку преку вредностите на европската култура, уметност, филозофија и наука. Хуманистичката идеја на германското Просветителство, која ја дефинираше филозофот Имануел Кант со визијата за „вечниот мир” меѓу народите, требаше да стане реалност барем на европскиот континент. Националните идеологии и националните држави требаше да имаат еднаква вредност со новата самосвест на обединетите европски граѓани. Колку и да ни се чини кревка мировната визија на ЕУ со оглед на многубројните војни во светот, таа е засега единственото успешно средство за спречување на војните.

Оваа колумна го изразува личното мислење на авторот и може да не се совпаѓа со редакцискиот став на македонската редакција на Дојче Веле или со ДВ во целина.