"پلاسکو" و درس‌هایی که گرفته نشد
۱۳۹۶ دی ۲۷, چهارشنبه
صبح (چهارشنبه ۱۷ ژانویه) خبری در رادیوی آلمان پخش شد: محاکمه پنج نفر که متهم‌اند در ساختن یکی از ایستگاه‌های مرکزی مترو شهر کلن، به معیارهای ایمنی اهمیت نداده‌اند، آغاز می‌شود. نه سال پیش و بر اثر اهمال مسئولان پروژه، حفره ایجاد شده باعث شد که ساختمان آرشیو شهر فروبریزد. دو نفر کشته شدند. خسارتی معادل یک میلیارد و دویست میلیون یورو وارد شد. اسنادی پرارزش از بین رفتند.
دستور یک واکاوی جدی داده شد و دست آخر از ۹۴ نفر دست‌اندکار این پروژه پنج نفر به عنوان متهم اصلی در برابر دادگاه قرار گرفتند. شاید این پیش‌درآمد مناسبی باشد در سالگرد حادثه پلاسکو و این پرسش که آیا از آن درسی گرفته شد؟ آیا متهم یا متهمانی تحت پیگرد قرار گرفتند؟ آیا برای موارد بعدی فکری شد؟
یک سال از آتش‌سوزی ساختمان پلاسکو گذشت. در این فاصله حادثه هولناک دیگری رخ داد؛ زلزله کرمانشاه که تنها فرق آن با پلاسکو در این بود که آغاز فاجعه را دست طبیعت کلید زد. وگرنه در این حادثه نیز آن چه روشن شد، بی‌کفایتی دستگاه‌های مسئول برای سازماندهی بحران و کمک به قربانیان بود.
به عبارتی این تنها ظاهر قضیه است که پلاسکو را اهمیت ندادن به ابتدایی‌ترین معیارهای ایمنی ایجاد کرد و خرابی‌های زلزله از آسمان بر مردم نازل شد. این جا هم ردپای طبیعت پررنگ‌تر از ردپای انسان‌ها نبود. انسان‌هایی که در مقام وزیر، شهردار، شهرساز، مهندس، معمار، بساز و بفروش و حتی خریدار، هرکدام به نحوی و به شکلی در گوشه‌ای از تصویر این ویرانه نشسته‌اند.
"پلاسکو را فراموش نکنیم"
"هیأت ویژه گزارش ملی پلاسکو" بالاخره در فروردین امسال گزارشی از بررسی‌های خود به ریاست جمهوری داد. گزارشی که ۱۴۷ کارشناس دو ماه برای نوشتن آن وقت گذاشتند و سرلوحه آن این بود: "پلاسکو را فراموش نکنیم". آتش‌سوزی که در آن بیش از ۲۰ نفر، از جمله ۱۶ مامور آتشنشانی جان خود را از دست دادند.
در این گزارش آمده بود که علت اصلی آتش‌سوزی اتصال برق و احتمالا نشت همزمان گاز بوده که به خاطر وجود مقادیر زیادی پارچه در ساختمان، نبودن عایق ضد آتش یا همان «فضابندی و جداسازی مقاوم در برابر آتش درون و در بین طبقات ساختمان»، نبود پلکان اضطراری و در مجموع عدم طراحی و انجام بازسازی‌های لازم و مطابق اصول ایمنی، آتش گسترش پیدا کرده است.
بیشتر بخوانید:حوادث و سوانح در ایران؛ بحران مدیریت بحران
پلاسکو سوخت و حین سوختن فروریخت. اصل حرف تهیه‌کنندگان گزارش هم این بود که اگر حداقل‌هایی از استاندارد ایمنی رعایت شده بود، حادثه پلاسکو رخ نمی‌داد و حداقل خسارت ایجاد می‌شد.
چگونگی مواجهه با حادثه
پلاسکو فاقد حداقل‌های ایمنی بود. چیزی که به گفته بسیاری از کارشناسان محدود به ساختمان‌های قدیمی، کلنگی و یا با هزینه ناچیز نیست. همین الان در شهرهای بزرگ ایران، بخصوص تهران ساختمان‌های نوساز و "لوکسی" وجود دارند که محل در‌آمدهای هنگفت برای صاحبان آن هستند، اما بازهم به گفته کارشناسان کم‌تر از پلاسکو خطرناک نیستند و موازین ایمنی در طراحی و ساخت آن‌ها رعایت نشده است.
اما این همه ماجرا نیست. نحوه مدیریت بحران پس از وقوع آتش‌سوزی نیز فاجعه‌بار بود. گزارش هیات یاد شده گفته بود که امکانات آتشنشانی برای خاموش کردن آتش کافی بوده، ولی اشکالات فرماندهی عملیات به حدی بوده که نتوانسته به موقع و درست عمل کند؛ موازی‌کاری دستگاه‌های اجرایی متعدد، نداشتن الگوی از پیش تعیین شده برای فرونشاندن آتش، به کار نگرفتن شیوه علمی برای خاموش کردن آتش و ...
متهم اصلی؟
در کشورهای پیشرفته همیشه برای هر مشکلی یا حادثه‌ای این چنین، افراد و نهادهای کاملا مشخصی مسئول و پاسخگو هستند. در ایران و کشورهای نظیر آن همه مسئول‌اند و نهایتا هیچ کس پاسخگو نیست. کسی پای میز محاکمه کشیده نمیشود و این خود نهایت بی‌عدالتی در حق قربانیان است. چون همه این‌ها یک درس به جامعه می‌دهد؛ کسی شما را برای طمع، دزدی، بی‌کفایتی و نداشتن احساس مسئولیت مجازات نمی‌کند.
پس از آتش‌سوزی پلاسکو گفته شد "بنیاد مستضعفان" که مالک ساختمان بوده اقدام جدی در وظایف خود نکرده است، شهرداری در حفاظت از بنای قدیمی کوتاهی داشته است، وزارت کار در بازرسی حفاظت فنی از کارگاه‌های واقع در ساختمان پلاسکو کوتاهی کرده است، وزارت راه و شهرسازی نسبت به اعمال مقررات ایمنی و مسایل ساختمان کم‌توجه بوده است، وزارت کشور در اجرای مقررات ملی ساختمان اقدام مؤثری نکرده است، شورای مدیریت ساختمان به مسئله ایمنی فضای کاری کسبه و ساختمان کم‌توجهی کرده است، سازمان آتشنشانی ابزار قانونی برای انجام وظایفش را نداشته است و ...
بیشتر بخوانید:شهردار تهران به دلیل "ناکارآمدی در مدیریت بحران" عذرخواهی کرد
حسن روحانی، رئیس‌جمهوری از تلاش‌هایی که برای تهیه گزارش و بررسی این حادثه در زمانی محدود، صورت گرفته بود، تشکر کرد. او تهیه گزارش ملی حادثه پلاسکو را در راستای اجرای مفاد "منشور حقوق شهروندی" دانست و گفت: «یکی از اصول حقوق شهروندی که در منشور مطرح شده در رابطه با حق پرسشگری مردم و همچنین ایمنی محیط‌های عمومی است».
اما طولی نکشید که فاجعه دیگری رخ داد تا روشن شود که حقوق شهروندی آخرین چیزی است که در ایران رعایت می‌شود. زلزله کرمانشاه نشان داد نهادهای مسئول تا چه اندازه در کمک‌رسانی و مدیریت بحران ناتوان‌اند و از آن مهم‌تر این که کسی برای این ناتوانی و برای ساختن آپارتمان‌‌های نوسازی که با زلزله فروریختند، پاسخگو نیست.
بیشتر بخوانید:اقدامات "جهادی و خودجوش" در غیاب مدیریت بحران
در روزهای پس از زلزله آشفتگی و بی‌برنامگی بیش از هرچیز به چشم خورد و حالا بعد از گذشته دو ماه گزارش هیئت اعزامی کمیسیون امنیت ملی مجلس به این منطقه می‌گوید قربانیان زلزله همچنان از کمبود کانکس‌های حمام و سرویس بهداشتی رنج می‌برند.
معیار آشفتگی
شهرداری تهران در نوشته‌ای که سال ۱۳۹۳ با نام "گام‌های بهبود مدیریت شهری" منتشر کرد، به مواردی مانند مناسب‌سازی خیابان‌ها و معابر به منظور ایمن‌سازی و سهولت تردد بهبود شبکه‌های ارتباطی اشاره کرده بود. در بخشی از این نوشته که به شاخص‌های ایمنی و کنترل بحران پرداخته شده است می‌خوانیم که:«مديريت بحران شامل توسـعه پايگاه‌های پشتیبانی مديريت بحران در کل نواحی تهران، تشکیل گروه‌های امدادرسان در سطح محلات و افزایش تعداد ایستگاه‌های آتشنشانی و سطح پوشش آن‌ها در شهر تهران می‌باشد.»
مقررات و الزامات سازمان آتشنشانی و خدمات ایمنی تهران نیز بر مقاوم‌سازی سازه‌های فولادی در برابر حریق تاکید کرده است. بر اساس این مقررات باید در کنار سیستم‌های کافی برای اعلام و اطفای حریق، ساختمان‌ها نیز به هنگام ساخت، اسکلت فلزی را در مقابل آتش مقاوم کنند، طوری که تا آن حد پایداری داشته باشد که فرصتی برای خروج افرادی که در محاصره آتش قرار دارند، وجود داشته باشد.
کارشناسان می‌گویند مهندسان طراح پروژه باید بر اساس نحوه کاربری، تعداد و مساحت طبقات، سیستم سازه‌ای را انتخاب کنند که این ایمنی را تامین کند. ولی چرا با وجود آگاهی به همه این‌ها، بازهم ضوابط زیر پا گذاشته می‌شوند؟
پس از آتش‌سوزی پلاسکو، دویچه‌وله به سراغ کارشناسان مختلفی رفت تا نظر آن‌ها را درباره این حادثه و علل آن بپرسد. ابوالحسن میرعمادی، عضو انجمن مفاخر معماری ایران، در این باره به دویچه‌وله گفت: «وضع بسیار خراب است. شهرسازی ما بر اساس یک شهرسازی بساز بفروشی دوران آشفتگی انجام شده است. اولین قدمی که باید برداشت مقاوم‌سازی ساختمان‌ها، به خصوص ساختمان‌هایی با اسکلت فلزی در برابر آتش است. هم ساختمان‌هایی که تاکنون ساخته شده‌اند، هم آن‌هایی که در حال ساخته شدن هستند".
گیتی اعتماد، مدیرعامل موسسه تهران و کارشناس مطالعات کلان‌شهر، نیز به دویچه‌وله گفت: این موارد از سوی خیلی از مهندسان، مشاوران و کارفرمایان جدی گرفته نمیشود و باید فرهنگ پای‌بندی به این مقررات را در آن‌ها ایجاد کرد.
اما این فرهنگ‌سازی تنها شامل کسانی نمیشود که دست‌اندرکار ساخت و ساز هستند، بلکه شامل حال مردمی هم می‌شود که از ساختمان استفاده می‌کنند.