حوادث و سوانح در ایران؛ بحران مدیریت بحران
۱۳۹۵ اسفند ۱۸, چهارشنبه
به طور معمول پس از حوادثی مانند ریزش ساختمان پلاسکو، قطع آب و برق در بخش وسیعی از خوزستان و جاری شدن سیل در شماری از استان‌های جنوبی، بحث ضعف‌ها و کاستی‌های مدیریت بحران در ایران نیز بالا می‌گیرد.
در ماه‌های پایانی سال ۹۵ انتقاد از نحوه برخورد با بحران‌هایی که تعدادشان کم هم نبوده، چنان شدت گرفته که معاون وزیر کشور و رئیس سازمان مدیریت بحران، اسماعیل نجار نیز از ضعف‌های ساختاری و به‌روز نبودن تجهیزات لازم برای مواجهه "متناسب با حوادث منطقه‌ای هر استان" سخن گفته است.
یکی از هدف‌هایی که ۱۸ مارس ۲۰۱۵ و در جریان برگزاری سومین كنفرانس جهانی كاهش بلایا، در شهر سندای ژاپن مورد توافق اغلب کشورهای جهان قرار گرفت، جایگزین کردن مدیریت ریسک یا مدیریت کاهش خطرپذیری با رویکردهای سنتی مدیریت بحران و فعال شدن پس از وقوع حوادث بود.
به گزارش پایگاه اصلاع‌رسانی ستاد مدیریت بحران، اسماعیل نجار ۱۷ اسفند در بازدید از استان هرمزگان با اشاره به این هدف‌گذاری گفت: «البته دستیابی به این هدف کار دشوار و زمان‌بری است، اما برای کاهش مرگ و میر و خسارات سنگین حوادث در کشور ناگزیر به حرکت در این مسیر هستیم.»
مطابق توافقی که زیر نظر سازمان ملل متحد حاصل شد، کشورهای امضاءکننده سند سندا متعهد شده‌اند در یک دوره پانزده ساله طرح‌های گوناگونی را در شهرها و روستاها به اجرا درآورند تا "میزان تلفات و خسارات در حوادث و سوانح" کاهش و تاب‌آوری در برابر این حوادث افزایش یابد.
غفلت از کاهش آسیب‌پذیری
معاون وزیر کشور در سفر به هرمزگان درباره علت ناکارآمدی و نارسایی اقدام‌های پیشگیرانه گفته است: «طی چندین دهه گذشته، شهرها گسترش یافته، تاسیسات زیر بنایی قابل توجهی احداث شده و رشد جمعیت آهنگ سریعی داشته اما به موازات آن اقدامات لازم برای در امان ماندن در برابر سوانح و حوادث کمتر مورد توجه قرار نگرفته و آسیب‌پذیری موجود بسیاری جوامع از همین غفلت ناشی می‌شود.»
کمتر از یک ماه پیش (۲۳ بهمن ۹۵) با افزایش شدید گرد و غبار و رطوبت، شماری از نیروگاه‌های برق استان خوزستان از کار افتادند و در پی آن به دلیل قطع آب و برق اداره‌های دولتی و مراکز آموزشی ۱۱ شهر این استان تعطیل شدند.
بیشتر بخوانید: مسجدجامعی: در تهران مدیریت بحران یک‌پارچه نیست
این وضعیت گرچه در خوزستان سابقه‌دار و قابل پیش‌بینی بود، با این همه تصفیه‌خانه‌ها و پمپ‌های تامین آب شرب استان به دلیل مجهز نبودن به تاسیسات تولید برق اضطراری تا رفع مشکلات شبکه سراسری از کار بازماندند.
در جریان آتش‌سوزی و فروریزی ساختمان پلاسکو در تهران (۳۰ دی ۹۵) نیز که در آن مطابق اعلام پزشکی قانونی بیش از ۲۰ نفر، از جمله ۱۶ مامور آتش‌نشانی جان خود را از دست دادند، بحث‌های زیادی درباره نقص ایمنی و اقدام‌های پیشگیرانه و نارسایی‌های شدید در مدیریت بحران مطرح شد.
احمد مسجدجامعی، عضو شورای شهر تهران به خبرگزاری ایسنا گفته است که پس از وقوع آتش‌سوزی در ساختمان پلاسکو هیچ مدیریت بحرانی در محل وجود نداشته است. او افزود باید دید که چگونه می‌توان مدیریت بحران پایتخت را بهتر مدیریت کرد.
اعتراف به بحران در مدیریت بحران
محمدباقر قالیباف، شهردار تهران که به خاطر حادثه پلاسکو با انتقادهای شدیدی روبروست، ۲۷ بهمن ماه ضمن عذرخواهی از مردم اذعان کرد: «باید این نکته را بپذیریم که خود مدیریت بحران در کشور دچار بحران است.»
امیر محمود‌زاده، رئیس پژوهشگاه مهندسی بحران‌های طبیعی حدود دو هفته پس از حادثه پلاسکو با ابزار تاسف از این که در ایران "ساختار مدیریت بحران بسیار ضعیف است"، فقدان یک اتاق فکر منسجم، اشتباه گرفتن مدیریت بحران با امداد و نجات و ناکافی بودن تجهیزات آتش‌نشانی برای شهری مانند تهران، را از مهم‌ترین مشکلات حادثه پلاسکو عنوان کرد.
در روزهای پایانی بهمن ماه و ابتدای اسفند نیز با خسارت‌هایی که سیلاب ناشی از بارندگی‌های شدید در استان‌های فارس، هرمزگان، کرمان و بوشهر به همراه آورد بار دیگر مسئله ضعف‌های ساختاری بحران مدیریت در ایران و کم‌توجهی به مدیریت ریسک از سوی کارشناسان مطرح شده است.
بیشتر بخوانید: شهردار تهران به دلیل "ناکارآمدی در مدیریت بحران" عذرخواهی کرد
غلامرضا پورحیدری رئیس انجمن علمی مدیریت بحران ایران اول اسفند به خبرگزاری فارس گفت: «متاسفانه برخورد با حوادث همچنان براساس رویه‌های کهنه یعنی مقابله نسبی با حوادث به وجود آمده، صورت می‌گیرد و مدیریت ریسک به معنای تعبیه ساختارهای مدیریتی، انجام مطالعات لازم و ترسیم نقشه مخاطرات و تهدیدات در هر منطقه، استان، شهر و روستا، در کشور ما جایگاهی ندارد و بنابراین مرتباً با حوادث پیش‌بینی نشده، روبرو می‌شویم.»
طی یک قرن گذشته به منظور "مدیریت حوادث و سوانح" در ایران، وظایف و مسئولیت‌هایی برای دستگاه‌ها، نهادها و وزارت‌خانه‌های مختلف تعریف شده که در عمل با هم تداخل پیدا کرده و مانع وجود مدیریت یک‌پارچه بحران‌ها می‌شدند.
سابقه شکل‌گیری ستاد مدیریت بحران کشور، به شکلی که اکنون نیز وجود دارد به قانونی بازمی‌گردد که پنجم دی‌ماه ۱۳۸۶ در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید.
مطابق قانون این ستاد به عنوان نهادی وابسته به وزارت کشور و "به منظور ایجاد مدیریت یک‌پارچه در امر سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، ایجاد هماهنگی و انسجام در زمینه‌های اجرائی و پژوهشی، اطلاع‌رسانی متمرکز و نظارت بر مراحل مختلف مدیریت بحران و ساماندهی و بازسازی مناطق آسیب دیده" تشکیل شد.
تنوع و ناهماهنگی نهادهای مسئول
افزون بر این در اساس‌نامه و شرح وظایف بسیاری از نهادها دیگر مانند سپاه پاسداران، بسیج، ارتش، جمعیت هلال احمر، سازمان برنامه و بودجه، وزارت‌خانه‌های نیرو، دفاع، راه و شهرسازی، جهاد کشاورزی، و شمار دیگری از دستگاه‌ها نیز اقدام‌هایی برای مقابله به بحران پیش‌بینی شده است.
با این همه دخالت برخی مسئولان ارشد دولت برای مدیریت برخی بحران‌ها، از جمله حضور معاون اول رئیس جمهور اسحاق جهانگیری در خوزستان پس از معضل قطع آب و برق در این استان، نشان می‌دهد که ستاد مدیریت بحران از توانایی و اختیارات لازم برای انجام وظایفی که بر عهده دارد برخوردار نیست.
بیشتر بخوانید: گسترش سیلاب در فارس؛ شکسته شدن سد محمدآباد
بر همین اساس بسیاری از کارشناسان، مدیریت بحران در شرایط کنونی را بحران‌زده توصیف می‌کنند و شماری از نمایندگان مجلس با تشریفاتی خواندن ستاد مدیریت بحران خواستار انحلال آن شده‌اند.
رئیس انجمن علمی مدیریت بحران ایران، معتقد است: «عدم وجود متولی توانمند و مقتدر در حوزه مدیریت بحران در کشور، سبب شده که مخاطرات پیش‌بینی نشده و به تبع آن اقدامات پیشگیرانه لازم، طراحی و اجرا نشوند.»
درخواست انحلال ستاد مدیریت بحران
روزنامه قانون در گزارشی که دوم اسفند ماه منتشر شد با طرح این پرسش که چرا رئیس سازمان مدیریت بحران کشور پاسخگوی عملکرد ضعیف خود نیست به نقل از عباس پاپی‌زاده، نماینده دزفول در مجلس نوشت: «سازمان بحران کشوری که بودجه و امکانات در اختیارش نیست، بهتر است منحل شود.»
نماینده دزفول می‌گوید دولت به این ستاد روی کاغذ، اختیاراتی داده اما در عمل شاهدیم که این نهاد "در بحث بودجه برای جبران خسارات و بسیج کردن دستگاه‌های مختلف" هیچ اختیاری ندارد و با روال کنونی "بود و نبود ستاد بحران تفاوتی نمی‌کند".
به گزارش روزنامه قانون، حسین علی شهریاری، نماینده زاهدان نیز با غیرقابل قبول خواندن عملکرد ستاد مدیریت بحران، گلایه کرده که این سازمان "شکل تشریفاتی" پیدا کرده است.
پس از بحران قطع آب و برق در خوزستان جلسه‌ای از سوی دولت با حضور معاون اول رئیس جمهور، وزیران کشور، نیرو، دفاع، اطلاعات، جهاد سازندگی، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، استاندار خوزستان، و سه نماینده این استان در مجلس برگزار شد.
علی ساری، نماینده اهواز در مجلس، اول اسفند به خبرگزاری ایسنا گفته است که به رغم حضور مسئولان ارشد دولت در این نشست، "جلسه در حد و اندازه مشکلات خوزستان نبود" و در آن تنها به ارائه گزارش‌های کاری به ویژه از سوی وزیر نیرو در زمینه آخرین وضعیت برق خوزستان و شست‌وشوی تاسیسات پرداخته شد.
مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی معتقد است یکی از علت‌های بالا بودن میزان آسیب و خسارت حوادث طبیعی در ایران به روز نبودن "سامانه‌های پیش‌بینی سوانح" و عدم بهره‌برداری از فناوری‌های جدید و اطلاعات علمی است.
او می‌گوید تعدد گروه‌های دخیل در مدیریت بحران به‌رغم وجود یک سازمان مشخص برای این هدف، یکی از علت‌های مهم ناکارآمدی است و "یک چالش جدی برای جامعه سانحه‌خیز" محسوب می‌شود.
بی‌توجهی به بازسازی بهینه
زارع اول اسفند در روزنامه همشهری نوشت: «در نواحی‌ای در ایران که سوانح اخیر موجب خسارت شده‌اند، این حوادث قبلا هم اتفاق افتاده‌اند. بازسازی نیز در این نواحی انجام شده و اینكه این زیرساخت‌ها چگونه تا این حد آسیب‌پذیرند، بخشی به بی‌توجهی به مسئله بازساختن بهتر مربوط است.»
این استاد زلزله‌شناسی خاطر نشان کرد که از بعد از سونامی سال ۲۰۰۴ در اندونزی، سازمان ملل متحد بر این مسئله تاکید کرده که بازسازی فقط ساختن ساختمان‌های مخروبه نیست، بلكه باز ساختن همه‌جانبه جنبه‌های فنی، اجتماعی، روانی، اقتصادی و مدیریتی جامعه آسیب‌دیده است.
مهدی زارع می‌افزاید بازسازی مناطق اسیب‌دیده باید به نحوی باشد که مردم در حوادث بعدی آسیب‌های كمتری ببینند و با سرعت بیشتری به زندگی عادی برگردند، اما این "بازساختن بهتر" هنوز در ایران شروع نشده است.
تجربه خسارت‌‌های قابل توجه و در مواردی پیش از گذشته در جریان برف و کولاک در شمال، سیل در جنوب، ریزگرد در غرب و خشک‌سالی در شرق ایران نشان می‌دهد که این سخن شهردار پایتخت که "مدیریت بحران در کشور دچار بحران است" اغراق‌آمیز نیست.