ترکیه و ارمنستان؛ بهبود مناسبات با پیامدهای چند جانبه
۱۳۸۸ مهر ۱۸, شنبه
ترکیه و ارمنستان روز شنبه، ۱۰ اکتبر با امضای قراردادی به خصومت چند دهه‌ای در مناسبات خود پایان می‌دهند و روابط عادی دیپلماتیک برقرار می‌کنند. بنا به این قرارداد که در شهر زوریخ سویس و با شرکت وزرای خارجه‌ی آمریکا، روسیه و فرانسه امضا می‌شود ترکیه مرزهای خود به روی ارمنستان را می‌گشاید. این مرزها سال ۱۹۹۲، در پی جنگ در قره‌باغ بسته شدند.
قره‌باغ منطقه‌ای ارمنی‌نشین در دل خاک جمهوری آذربایجان است. مردم این منطقه خواهان استقلال از آذربایجان و پیوستن به ارمنستان هستند. سال ۱۹۹۲ با تشدید منازعه ارتش و نیروهای انتظامی آذربایجان با اهالی ارمنی قره‌باغ، ارمنستان به حمایت از آنها وارد جنگ با آذربایجان شد و علاوه بر قره‌باغ ، ۲۰ درصد خاک این کشور را نیز به تصرف خود درآورد. هدف رهبران ایروان آن بود که کریدوری امن میان ارمنستان و قره‌باغ ایجاد کنند. در پی این جنگ ترکیه در حمایت از آذربایجان مرزهای خود با ارمنستان را بست و نوعی تحریم را علیه آن به اجرا گذاشت.
انگیزه‌های ترکیه و ارمنستان برای عادی‌سازی مناسبات
مشکل دیرینه‌تر و عمیق‌تر میان ترکیه و ارمنستان به قتل عام ارمنی‌ها توسط قوای عثمانی در جریان جنگ جهانی اول مربوط می‌شود. شماری از سربازان و افسران شریک در این قتل عام بعدتر بخشی از ارتش آزادیبخش مصطفی کمال (آتا تورک) شدند که بنیانگذار ترکیه‌ی نوین به شمار می‌رود. همین امر باعث شده که دولت ترکیه در طول ۸۰ سال موجودیت خود قتل عام ارمنی‌ها توسط ارتش عثمانی را نپذیرد تا مجبور به قبول پیامدهای اخلاقی و حقوقی آن نباشد.
نزدیکی کنونی آنکارا و ایروان در واقع ناشی از قدرت‌گیری حزب اسلام‌گرای عدالت و توسعه در ترکیه است. از سال ۲۰۰۲ که این حزب زمام امور را به دست گرفته است، قدرت احزاب ملی‌گرای ترکیه کاهش یافته و نقش ارتش نیز در معادلات سیاسی کم‌رنگ‌تر شده است. این نیز هست که ترکیه ادامه مناقشه با همسایگان را مانعی بزرگ در راه برآمد خود به عنوان یک قدرت کلیدی و تأثیرگذار در منطقه می‌داند. تا آنجا که به ارمنستان برمی‌گردد، گشوده‌شدن مرزهایش با ترکیه روزنه‌ای است برای خروج از انزوا و کاهش اتکا و وابستگی به مناسبات با روسیه و ایران.
ایران سودی نخواهد برد
محصور‌بودن ارمنستان در دو دهه‌ی اخیر در میان دو کشور متخاصم آذربایجان و ترکیه سبب شده که این کشور برای تامین نیازهای خود به امکانات حمل و نقل همسایه‌ی سوم خود، یعنی ایران، اتکای شدیدی پیدا کند. این نیاز سبب شده که ایران اینجا و آنجا بتواند در بازی در معادلات مربوط به قفقاز روی کارت ارمنستان حساب کند. با بهبود مناسبات ایروان و آنکارا و کاهش وابستگی ارمنستان به ایران بعید به نظر می‌رسد که مناسبات تهران و ایروان هم در ابعاد و فشردگی کنونی باقی بماند.
غرب و روسیه استقبال می‌کنند
غرب نیز در بهبود مناسبات میان ترکیه و ارمنستان علاقه‌و منافع مهمی دارد. این بهبود به ثبات سیاسی در منطقه‌ی قفقاز و ایمن‌تر شدن خطوط انتقال انرژی از این منطقه کمک قابل اعتنایی خواهد کرد. در دهه‌ی گذشته، وجود منازعه میان ایروان، باکو و آنکارا سبب شد که نفت آذربایجان برای رسیدن به سواحل ترکیه در دریای مدیترانه، به جای ارمنستان، از مسیر طولانی گرجستان انتقال یابد. روسیه نیز به عنوان حامی سنتی ارمنستان و شریک تجاری بزرگ ترکیه مدافع عادی‌شدن مناسبات آنکارا و ایروان است.مسکو انتظار دارد که این تحول به افزایش نقش ارمنستان در انتقال انرژی منطقه به سوی غرب و به ضرر گرجستان تمام شود.
درزگرفتن مسائل مناقشه‌انگیز
در قرارداد زوریخ به دو مشکل اصلی در مناسبات ترکیه و ارمنستان، یعنی قتل عام ارمنی‌ها در اوایل قرن گذشته توسط ارتش عثمانی و مناقشه قره‌باغ هیچ اشاره‌ای نشده است. تنها در ضممیه‌ی قرارداد از ایجاد کمیسیونی مرکب از تاریخدانان ارمنی و ترک سخن می‌رود که وظیفه‌ی آن بررسی رویدادهای سال‌های ۱۹۱۵ و ۱۹۱۶ است. ارمنستان امیدوار است که از رهگذر این ضمیمه به اسناد موجود در آرشیوهای ترکیه در باره‌ی کشتار ارمنی‌ها در سال‌های یادشده دست یابد. آنکارا نیز موافقت خود با این ضممیه را امتیازی به واشنگتن تلقی می‌کند تا شاید دولت اوباما همچنان از به رسمیت‌شناختن قتل عام ارمنی‌ها توسط نیروهای ترک امتناع کند.
سدهای بعدی
قبل از به اجرا درآمدن قرارداد زوریخ باید مجالس ترکیه و ارمنستان آن را تأیید کنند. انتظار می‌رود که ناسیونالیست‌های ترکیه با اشاره به موضوع قره‌باغ و تصرف بخش‌هایی از آذربایجان توسط ارمنستان، در برابر تصویب قرارداد مقاومت سختی نشان دهند. اما با توجه به ترکیب مجلس ترکیه بعید است که این مقاومت مانع تصویب قرارداد شود. در ارمنستان نیز سرگه سرکیسیان به شدت زیر فشار ارمنی‌های پرنفوذ مقیم آمریکا، فرانسه و لبنان است که یادآوری و حساسیت نسبت به قتل عام اجداد خود به دست نیروهای عثمانی به بخشی از هویت ارمنی‌اشان بدل شده است. انها تا قبول مسئولیت این قتل عام توسط ترکیه هرگونه عادی‌سازی مناسبات با این کشور را نادرست می‌دانند.
FW/RN