روابط ترکیه و ارمنستان در سایه‌ی اختلافات ریشه‌دار
۱۳۸۸ فروردین ۲۹, شنبه
مدت‌ها بود که خبرهایی در مورد سفر وزیر خارجه ترکیه به ارمنستان از گوشه و کنار به گوش می‌رسید، اما هیچ تاریخ دقیقی برای آن اعلام نمی‌شد. این سفر سرانجام روز پنجشنبه (۱۶ آوریل / ۲۷ فروردین) انجام شد. حال نفس در سینه ترک‌ها و ارمنی‌ها حبس شده که آیا روابط همواره در تاریکی این دو "دشمن خونی" پس از سال‌ها بهبود می‌یابد؟ شاید اگر دخالت آذربایجان در میان نبود، این اتفاق در همان دیدار پنجشنبه به‌طور رسمی رخ می‌داد.
آذربایجان دوستی قدیمی و متحدی جدی برای ترکیه است که بر سر بلندی‌های قره‌باغ با ارمنستان اختلاف دارد. مناقشه‌ی ارضی میان دو کشور، در سال ۱۹۸۸ آغاز شد. در آن زمان منطقه‌ی کوهستانی قره‌باغ که بیشتر ساکنان آن را ارامنه تشکیل می‌دادند، اعلام کرد که از آذربایجان جدا می‌شود. در سال ۱۹۹۱ در قره باغ رفراندومی برگزار شد که طی آن بیشتر مردم خواستار کسب استقلال کامل از آذربایجان شدند.
پس از آن نیز با حمله‌ی ارمنستان به این منطقه، آذربایجان کنترل بر قره‌باغ و هفت منطقه‌ی پیرامون آن را از دست داد. امضای قرارداد صلح در بیشکک (پایتخت قرقیزستان)، در تاریخ ۱۲ مه ۱۹۹۴، اقدامات نظامی در منطقه را پایان داد؛ اقداماتی که در نتیجه آن حدود ۱۵ هزار نفر کشته و حدود یک میلیون نفر مجبور به ترک خانه‌های خود شده بودند.
در طول سال‌های پس از اختلاف، همواره مذاکراتی برای حل این مشکل با پادرمیانی کشورهای مختلف از جمله روسیه، آمریکا و فرانسه، در جریان است.
ترکیه در سال ۱۹۹۳ به‌خاطر رابطه‌ی دوستانه‌ی خود با آذربایجان، مرزهای خود را به روی ارمنستان بست؛ مرز ۳۲۵ کیلومتری‌ای که برای اولین و آخرین بار در تاریخ دو کشور (تا کنون)، تنها در فاصله‌ی سال‌های ۱۹۹۱ تا ۱۹۹۳ باز شد.
رئیس جمهور آذربایجان حتی ترکیه را تهدید کرده که در صورت فراموش‌کردن حق این کشور در مورد کوهستان‌های قره‌باغ، صادرات گاز به این کشور را کاهش خواهد داد.
روابط دیپلماتیک در سایه‌ی "قتل عام"
روابط ارمنستان و ترکیه پس از کشتار گسترده و بیرون‌راندن ارمنی‌ها از پادشاهی عثمانی در سال ۱۹۱۵/۱۹۱۶ میلادی رو به تیرگی نهاد. در طول تاریخ ۸۵ ساله‌ی کشور ترکیه، تنها دو سال (۱۹۹۱ تا ۱۹۹۳) مرزهای این کشور به روی ارمنستان گشوده بود، آن‌هم زمانی که با فروپاشی شوروی سابق، جمهوری ارمنستان به عنوان کشوری مستقل متولد شد. در تمام این سال‌ها، هیچ‌گونه رابطه‌ی دیپلماتیکی نیز میان دو کشور برقرار نبوده است.
اما تجربه‌هایی هرچند گذرا نشان داده‌اند که روابط این دو "دشمن خونی" قابل بهبودند. یکی از مهم‌ترین این تجربه‌ها، سفر عبدالله گل، رئیس جمهور ترکیه، به ایروان بود که برای تماشای دیدار تیم‌های ملی فوتبال دو کشور در سپتامبر ۲۰۰۸ صورت گرفت.
ظاهرا زمان برای کنارگذاشتن اختلاف‌های قدیمی فرا رسیده است. ترکیه از سال ۲۰۰۲ و با روی کار آمدن حزب "عدالت و توسعه" (AKP) با دنبال‌کردن سیاست "زدودن کامل مشکلات" با همسایگان، تلاش می‌کند به قدرتی منطقه‌ای تبدیل شود. سیاستمدارن ترک، به‌عنوان مثال، در مذاکرات صلح خاورمیانه، میان اسرائیلیان و فلسطینی‌ها، پادرمیانی می‌کنند یا سعی در حل بحران قفقاز دارند. در این راه اما باید ابتدا گره کور روابط با ارمنستان گشوده شود.
ارمنستان نیز از بهبود روابط با ترکیه سود خواهد برد. این کشور فقیر در بن‌بست جغرافیایی قرار دارد و امروزه باید تا یک‌سوم صادرات خود را از راه گرجستان انجام دهد.
مردم نیز راضی هستند
نگار گوکسال، کارشناس مسائل سیاسی در استانبول، معتقد است که مردم دو کشور نیز با بازگشایی مرزها مشکلی ندارند. وی به راهپیمای گستردۀ استانبول برای محکوم کردن قتل هرانک دینک، روزنامه‌نگار ارمنی-ترک اشاره می‌کند، از نوسازی کلیساهای ارمنیان در آناتولی ترکیه می‌گوید و به کمپین امضای روشنفکران ترک تحت عنوان "ما به‌خاطر نسل‌کشی ۱۹۱۵/۱۹۱۶ معذرت می‌خواهیم" اشاره می‌کند؛ اقداماتی که، به اعتقاد او، با استقبال مردم ارمنستان مواجه می‌شوند.
در حال حاضر حدود ۴۰ هزار ارمنی در ترکیه به صورت غیرقانونی زندگی و کار می‌کنند و به اعتقاد گروهی از موافقان بهبود روابط، روبه‌رو شدن مردم دو کشور از نزدیک با یکدیگر، بسیاری از کینه‌ها را خواهد زدود.
مذاکرات در حال پیشرفت
به گفته روزنامه‌ها و سیاستمداران ترکیه، مذاکرات دو کشور نهایی شده و دو طرف پیرامون سه محور اصلی به توافق رسیده‌اند: آغاز روابط دیپلماتیک، بازگشایی مرزها و گفت‌وگو پیرامون "نسل‌کشی".
این‌که اکنون آذربایجان نگران بهبود روابط ترکیه و ارمنستان است، می‌تواند برای رجب طیب اردوغان، نخست‌وزیر ترکیه، نیز خطرساز باشد. احزاب مخالف دولت در ترکیه، از مخالفت آذربایجان با این گفت‌وگوها، به نفع خود و برای تخریب چهره‌ی دولت او استفاده خواهند کرد. دعوت از یکی از نمایندگان مجلس آذربایجان از سوی یکی از احزاب اپوزیسیون دلیلی بر این ادعاست. سیاستمداران یکی دیگر از احزاب اپوزیسیون دولت ترکیه نیز معتقدند که دولت این کشور با بهبود روابط با ارمنستان، به دوست قدیمی، آذربایجان، «از پشت خنجر می‌زند».
موافقان نزدیکی دو کشور در مقابل بر این عقیده‌اند که نزدیکی ترکیه و ارمنستان، می‌تواند به حل اختلاف آذربایجان و ارمنستان در مورد بلندی‌های قره‌باغ کمک کند.
PB/BM