Gıda fiyatlarında spekülasyon kime yarıyor?

Manhattan'ın güneyinde kısaca NYMEX olarak bilinen ve dünyada pek çok ana hammaddenin değerinin belirlendiği New York Mercantile Exchange vadeli işlemler borsasında, kahve, kakao ya da şeker gibi gıdaların fiyatları da tespit ediliyor. NYMEX'in son yıllarda ciddi bir sorunu var. Gıda fiyatlarındaki spekülasyonlar yüzünden adı kötüye çıktı. Peki gıda fiyatlarındaki spekülasyonlar yeni bir olgu mu? Geçen yıl, 'Yemeğin Gizli Mali Yaşamı' adlı kitabı piyasaya çıkan Kara Newman bunu şöyle açıklıyor:

"Gıda fiyatlarındaki spekülasyonun geçmişi eski Roma ve Yunan pazarlarına kadar uzanıyor. Günümüzdeki tarımsal emtia piyasalarının dayandığı modeli onlar oluşturdu."

Sistem nasıl işliyor?

Örneğin bir çifti, patates kızartması satan bir işletmeciye patates satmak istiyor. Bir vadeli sözleşme yapıyorlar. Bunda, altı ay içinde, çiftçinin patates kızartması satan işletmeciye belirli bir fiyata 10 çuval patates teslim edeceği yazıyor. Ancak ne çiftçi, ne de patates kızartması satan işletmeci, örneğin kuraklığın ürüne zarar verip vermeyeceğini ya da fiyatların böylece yukarıya fırlayabileceğini öngörebiliyor. İşte bu aşamada spekülatörler devreye girerek doğabilecek riskleri onlar üstleniyor. Fiyatlarda dalgalanmalar baş gösteriyor. Sorumlular ise spekülatörler. Elbette bunu yaparak, bu işten kazanç sağlamayı umut ediyorlar.

Çok uzun süre istikrarlı giden tarımsal emtia piyasaları, son beş yılda iki kez önce radikal biçimde yükseldi, sonra da fiyatlar aynı şekilde hızla düştü. Açlıkla mücadele kuruluşu, 'Why Hunger' 2008 yılında, bu fiyat dalgalanmalarının farkına vararak, dikkatlerin buraya yönelmesini sağladı. Kuruluştan Siena Chrisman, "Bazı düşünce kuruluşların da yardımıyla ne olup bittiğini anlamaya çalıştık. Sonra uzmanlar bize emtia piyasalarında deregülasyon ile birlikte spekülasyonların çok arttığını anlattılar. O döneme kadar kimse bunun hakkında konuşmuyordu" diyor.

Kurallar değişti

Bir zamanlar ABD'de hammadde ve gıda maddeleri iki borsada, NewYork ve Chicago'da işlem görürdü. Ancak zamanla eski kurallar devre dışı kaldı. Birçok gözlemciye göre kuralların değişmesi 1991 yılında başladı. Emtia Endeksi'nin yürürlüğe girmesiyle sanayi, yatırıma teşvik edildi. Ve pazar giderek yatırımcılara daha fazla açıldı. 2004 yılından bu yana artık hammaddeler tıpkı hisse senedi ya da tahviller gibi işlem görüyor.

Ancak artık hammadde ve tarımsal emtia piyasalarında önemli aktörler sadece spekülatörler değil. Emeklilik fonları ve emekli sandıkları da artık bu piyasada önemli rol oynuyor. Dünya genelinde finans piyasalarındaki kaos nedeniyle tahvil ve hisse senetleriyle ilgili risklerden kaçınmak için, daha dingin görünen emtia piyasalarına yatırım yapmayı tercih ediyorlar. Ancak bir zamanlar dingin görünen bu pazar son yıllarda tamamen huzursuz hale geldi. Bazı yatırımcılar bu nedenle emtia piyasalarına olan ilgilerini yitirmeye başladılar.

Peki ama yatırımlar fiyat dalgalanmaları üzerinde ne kadar etkiye sahip? Why Hunger adlı açlıkla mücadele kuruluşundan Siena Chrisman bunu şöyle açıklıyor:

"Massachusetts Teknoloji Enstitüsü, Dünya Bankası, Uluslararası Para Fonu ve BM'den ekonomi uzmanlarının çok sayıda araştırması, emtia piyasalarında spekülasyonlarla gıda fiyatlarındaki radikal dalgalanmalar arasında bağlantı olduğunu ortaya koyuyor."

Bu tespiti tartışmalı gören başka uzmanlar da var. Zira gıda fiyatlarındaki dalgalanmalar üzerinde hava durumu, mahsulün iyi ya da kötü olması, petrol üretimi, artan ya da azalan talep gibi faktörler de etkili. Ancak fiyatların çok radikal biçimde dalgalanmasında en çok spekülasyonların rol oynadığına dikkat çekiliyor.

©Deutsche Welle Türkçe

Janosch Delcker / Hülya Topçu

Editör: Ayhan Şimşek