Femicidet në Kosovë: Pse vdiqën Erona C. dhe Gjyljeta U.?

Nëna e re Erona C. nga Ferizaj ishte vetëm 21 vjeç kur u vra nga ish-bashkëshorti. Ai ishte takuar me të për të marrë përsëri fëmijën e tyre. Pas dorëzimit, ai ka nxjerrë papritur armën, ka qëlluar me armë ish-bashkëshorten dhe ka plagosur vëllanë e saj që e shoqëronte.

Gjyljeta U. nga Peja, nënë e tre fëmijëve, ishte vetëm 42 vjeç. Sipas raportimeve zyrtare vrasësi i saj u paraqit në polici me fjalët: "Kam qëlluar gruan time”.

Të dyja gratë, Erona C. dhe Gjyljeta U., u vranë në Kosovë në prill të vitit 2024 – brenda pesë ditësh. Vrasjet e tyre ndezën tmerr në të gjithë vendin. Presidentja Vjosa Osmani shpalli ditë zie kombëtare në kujtim të grave dhe vajzave viktima të dhunës me bazë gjinore në Kosovë.

Por edhe nëse shumë kosovarë u tmerruan, shumë pak me siguri u befasuan. Aktivistët dhe organizatat për të drejtat e njeriut kanë denoncuar prej kohësh ankesat strukturore që bëjnë që gratë në Kosovë të bëhen vazhdimisht viktima të akteve të dhunës. Shumë njerëz pyesin veten: Çfarë duhet të ndodhë ende përpara se diçka të ndryshojë përfundimisht?

Dënime të ulëta për autorët

Në letër ka pasur gjithmonë zhvillime pozitive në vitet e fundit. Dhuna në familje është vepër penale në Kosovë që nga viti 2019. Gjykatat mund t'i gjobisin autorët nga 100 deri në 25,000 euro dhe t'i dënojnë me burgim deri në tre vjet. Por deri më sot, shumë gjykime kanë qenë të dobëta. Rasti i Gjyljeta U. është një shembull kryesor i kësaj. Vrasësi i mëvonshëm i Gjyljeta U. ishte i njohur në polici për dhunë në familje dhe u dënua me tre muaj burg dhe 100 euro gjobë në vitin 2022. Duke paguar 300 euro, i është shmangur tre muaj burg.

Ministrja e Drejtësisë Albulena Haxhiu ka shkruar në Facebook pas krimit: "Autorët shpesh bëhen vrasës sepse nuk ndëshkohen në mënyrë adekuate nga institucionet përgjegjëse”. Ajo thirri një takim urgjent me ministrin e brendshëm, shefin e policisë, prokurorin e përgjithshëm dhe zyrtarë të tjerë.

Por aktivistët kritikojnë se vendime të tilla afatshkurtra nuk bëjnë asgjë për të ndryshuar klimën e përhapur të mosndëshkimit për dhunën në familje që vazhdon nën qeverinë aktuale. "Na duhet një sistem drejtësie më i fortë, procedura më të shpejta dhe dënime maksimale më të shpeshta për autorët”, thotë sociologia Bukurie Rrustemi.

Policia nuk e merr seriozisht dhunën në familje

Sipas statistikave zyrtare të policisë, në vitin 2023 në Kosovë, një vend me 1.8 milionë banorë, janë vrarë katër gra dhe 2120 gra janë dhunuar. Ka të ngjarë që numri aktual i rasteve të jetë edhe më i lartë. Shumë gra nuk guxojnë të denoncojnë autorët – edhe sepse kanë frikë se nuk do të merren seriozisht nga policia dhe gjyqësori. Në një anketë të Amnesty International të publikuar në gusht 2023, viktimat e dhunës në familje thonë se u është thënë nga policia se sjellja e dhunshme e partnerëve të tyre ishte krejtësisht normale. Kërcënimet dhe dhuna psikologjike më së shumti fshiheshin dhe policia ndërhynte vetëm kur kishte shenja të dukshme të dhunës fizike.

Në shumicën e rasteve, viktimat fajësohen pjesërisht për situatën – me pasoja të rënda, thotë psikologia Kaltrina Ajeti: "Viktimat shpesh mendojnë se vetë kanë kontribuar në krijimin e një situate të tillë – pra kanë çuar dhunuesin në dhunë të vazhdueshme dhe pra në shkatërrimin e situatës familjare”.

Kjo mënyrë e të menduarit është ende e përhapur jo vetëm në mesin e policisë, por edhe në vetë shoqërinë kosovare.

Një jetë pa dhunë?

Shoqëria kosovare dhe struktura e saj, e cila është e rrënjosur thellë në patriarkalizëm, është ndoshta një nga arsyet kryesore të femicideve. "Roli i gruas në Kosovë është ai i amvises dhe kujdestares së fëmijëve, bashkëshortit dhe të moshuarve në familje”, thotë sociologia Bukurije Rrustemi. Dominimi i mashkullit në pjesë të mëdha të shoqërisë është ende i vështirë për t'u kapërcyer për shumë gra. "Atyre u mungon arsimi, punësimi dhe pavarësia ekonomike”, thotë Rrustemi.

"Vështirë se ka shpëtim për gratë” – shprehet sociologia Bukurije Rrustemi për shoqërinë kosovare. Zana Asllani, shefe e strehimores së grave në Prishtinë, konfirmon se shumë gra që kanë guximin të lënë burrin e tyre dhunues më vonë kthehen tek ai për arsye thjesht ekonomike. Ato thjesht nuk mund të përballojnë të jetojnë të pavarura, sepse shpesh nuk kanë të ardhura të tyre. Në vitin 2021, rreth 50 për qind e meshkujve të Kosovës ishin të punësuar zyrtarisht. Për gratë ishte vetëm 17 për qind.

Nuk ka pothuajse asnjë mundësi për të ndërtuar një jetë të pavarur financiarisht. Prona është kryesisht në pronësi të burrave. Gratë përgjithësisht përjashtohen nga trashëgimia: sipas ligjit të Kosovës, vëllezërit dhe motrat kanë të drejtë të trashëgojnë në mënyrë të barabartë. Megjithatë, në praktikë zakonisht zbatohet tradita: trashëgojnë vetëm pasardhësit meshkuj, gratë ikin duarbosh. Sepse ata martohen dhe shkojnë të jetojnë me familjen e burrit të tyre - dhe duke e bërë këtë largohen nga familja e tyre e origjinës, duke humbur kështu të drejtën e tyre për të folur dhe gjithashtu të drejtën e tyre për një trashëgimi.

Tradita shpesh nuk lejon kthimin në shtëpinë prindërore – edhe pas vuajtjes së dhunës. Kur gratë martohen në familjen e burrit të tyre, ato praktikisht i përkasin burrit të tyre. Gratë që kthehen te partnerët e tyre pas një refuzimi të tillë nga familja shpesh vuajnë nga çrregullime të stresit post-traumatik dhe si pasojë e depresionit, thotë psikologia Kaltrina Ajeti. Nga ana tjetër, autorët zakonisht ndihen të fuqizuar. Autori tashmë është i vetëdijshëm se partnerja e tij nuk ka zgjidhje dhe rrugëdalje tjetër”.

Fenomen ballkanik?

Kjo situatë nuk vërehet vetëm në Kosovë, thotë sociologia Bukurije Rrustemi. "Ka raste femicidesh kudo në Ballkan. Shoqëria patriarkale është e ngjashme kudo në Ballkan - mund të flitet për një mentalitet ballkanik." Situata përkeqësohet nga përvoja e kudondodhur e dhunës gjatë luftërave ballkanike dhe situata ndonjëherë e vështirë socio-ekonomike. Ka edhe shkaqe të tjera për dhunë të tepruar që mund të vërehen edhe në vende të tjera. Sociologia Bukurije Rrustemi përmend problemet psikologjike si psikozat, depresionin dhe probleme të tjera psikologjike të patrajtuara të autorëve, përdorimin e drogës dhe alkoolit dhe arsye sociale. "Dhuna në televizion dhe në rrjetet sociale, veçanërisht gjuha e urrejtjes, gjithashtu ul frenimin e të djemve të rinj,” thotë ajo.

Por aspekti patriarkal është më seriozi dhe më i qëndrueshëm, thekson ajo. Çdo përpjekje e një gruaje për të ndryshuar këtë situatë bllokohet nga burrat.