Една наша пријателка, италијанско-германска писателка во Тоскана, ја делеше со мене љубовта за книгите, а со мажот ми онаа за кучињата. Во двете недели кои ги поминувавме во летото кај неа, разговорите за книгите беа најпријатни кога се случуваа на долгите прошетките крај лозјата со нејзините кучиња и со нашиот стар лабрадор. Секоја година таа имаше нови библиофилски, но и кучешки приказни. Неколку години пред да почине во длабока старост, таа ми го даде да го прочитам нејзиниот најнов ракопис на германски - „Lebenslauf mit Hunden“ („Животопис со кучиња“). Раскажувајќи ја приказната на сите кучиња што ја придружувале нејзината фамилија уште од најраното детство, но и сите на кои самата им беше дарила дом, таа, всушност, на еден необичен начин ја раскажа и својата биографија. Еднаш рече дека бројот на кучињата со кои го делела животот бил еднаков на нејзините животни години, затоа што и на старост во големата куќа таа прибираше бездомни кучиња. Или такви кои селаните ги носеа кај неа, затоа што самите беа болни. Не ме зачуди идејата на нејзиниот ракопис, зашто секогаш кога ја раскажуваше приказната на секое куче и околностите што го донеле кај неа, се чинеше дека таа раскажува роман. Само приказните за секоја книга во нејзината огромна библиотека беа повосхитувачки од оние за домашните миленици.
Луѓето кои длабоко им се предадени на читањето и на книгите, кога ќе ја отворат книгата не само што го повикуваат времето кога ја купиле, туку на секоја страница откриваат и траги од изминатите години, од расположенијата и од настаните што се одиграле во тоа време. Тие ги препознаваат трагите од секое читање. Оние, пак, кои, како мене, никогаш не читаат без добро изострен молив в рака, ги препознаваат во потцртаните места мислењата и идеите кои некогаш ги восхитувале. Од формата на линиите со моливот под речениците, од тоа дали тие се прецизно извлечени или растреперено криви, сознаваат дали тогаш читале во спокој, полека и внимателно, или набрзина, од восхит или од недостиг на време. И Марсел Пруст веруваше дека меѓу страниците на секоја книга се наталожени, затворени и чувствата, зборовите, ветрот и мирисите на времето во кое сме ја читале. Тоа значи, книгите може да се читаат според видливото и невидливото писмокои се заклучени засекогаш меѓу нивните страници. Секако, невидливото писмо го разгатнува само тој што еднаш веќе ја читал книгата. Затоа што тоа писмо е шифрата на неговиот живот, чувства и мисли.
Шепотот на книгите
Денес, трагајќи во мојата библиотека по една книга која одамна не ја бев отворила, повторно помислив на нашата пријателка во Италија која почина пред две години и сфатив дека во библиотеката на една личност секоја книга навистина го раскажува и нејзиниот живот. Одеднаш во мојата библиотека открив книги кои бев заборавила дека ги имам. Тие ме натераа да седнам подолго време со нив в рака, да ги прелистувам и да ги читам. Чудно, паметев која друга книга ја бев купила заедно со неа. А книгата во мојата рака како да ми прошепоти кому од пријателите сум ја позајмила таа книга, а тие никогаш не ми ја вратиле. Така не ги забораваме не само насловите на книгите што веќе ги немаме, туку и имињата на пријателите со кои одамна сме го изгубиле контактот. Како брачната двојка германски театарски артисти, со кои кусо време се дружев и им ја подарив првата книга што ја купив во Германија. Нивните имиња често ми долетуваат во умот кога ќе помислам на „Маестро и Маргарита” на Михаил Булгаков. Тоа беше книгата што им ја позајмив. Знам точно каде ја купив и која посвета и кој датум го запишав на првата страница. А можеби и тие мислат на мене кога ќе ја погледнат книгата?
Неодамна ми стана јасно дека одредени автори ми ги повикуваат во умот ликовите на пријателите со кои често сум разговарала за нивните книги. Други книги ме враќаат во младоста, во времето на студиите по филозофија во Скопје. Такви се голем дел од книгите на српско-хрватски. Дури и само кога за миг ќе минам крај нив и ќе ги здогледам врз полиците, веднаш ја чувствувам атмосферата во старата книжарница на „Култура” на плоштад, во Скопје. Веќе ја држам во следниот миг кваката од старата дрвена стаклена врата, која чкрипеше кога ќе се притиснеше. А штом ќе стапневте во книжарницата, под нозете крцкаше старото дрвено душеме. Книжарницата во зима имаше тежок, прегреан воздух, натопен со мирисот на хартијата, на загреаното душеме и на пареата од влажните волнени палта на купувачите. Кога врнеше снег, жолтеникавата светлина на лампите во книжарницата како да стануваше растопен мед. Толку силен беше контрастот на снегот и загреаниот воздух! Топлината на ќумбето крај касата се мешаше со мирисот на печените костени, кои често продавачките ги јадеа пиејќи кафе зад касата. А ги купуваа речиси пред врата, на плоштадот, под големото дрво, зад новинскиот киоск. Во таа моја слика на плоштадот веднаш се појавува старата калдрма. Тоа Скопје имаше душа! А ова е само кулиса зад која се скрило вистинското Скопје. Затоа што е трауматизирано од толку многу кич на едно место.
Додека го пишувам ова, ги гледам крај полиците со најнови книги во „Култура” пријателите од студиите со кои, без да се договориме, редовно се среќававме во книжарницата „Култура”. Затоа што сите во исто време бевме дознале дека стигнале нови изданија на „Нолит“, на „Веселин Маслеша”, на „БИГЗ”, на „Матица Хрватска”. Првата книга што ја купив две недели откако почнаа предавањата по филозофија нема никогаш да ја заборавам. Таа уште бдее во мојата библиотека, со пожолтени страници во бојата на зрело жито. Тоа е „Филозофски рјечник” во издание на „Матица Хрватска”, од 1965-та. Кога ќе ја прелистам книгата денес, мигновено се враќа и возбудата со која ја носев под мишка во автобусот, уверена дека секој што ќе погледне бегло во неа, веднаш мора да сфати дека сум студентка по филозофија. Денес мојата прва филозофска книга ги оживува во мене и сликите на октомври во Скопје. Тој за мене уште мириса на зрели овошки, на книги, на тетратки и на пластелин. Но и на првите жолти лисја врз тротоарите, на топлиот есенски воздух кој од Вардар ги краде мирисите на влага и риби, на копнежот по непознатото море кон кое ита реката, на тагата за изминатото лето.
Книгите паметат подолго и од камените споменици
Моите книги на македонски и на српско-хрватски ја раскажуваат приказната на мојата преселба во Германија. Тогаш, секоја година, при летните посети со автомобил на фамилијата во Скопје, земав со себе по неколку картони со книги. Така книгите се селеа подолго од мене, речиси неколку години. Секоја нова полица со книги од Македонија ми создаваше впечаток дека со нив сум донела уште еден дел од мојата биографија со себе. Има книги меѓу нив кои се уште од времето кога бев ученичка. Такви се сините и црвените книшки од библиотеката „Реч и мисао”, на издавачката куќа „Рад” од Белград. На пример, „Огледи” од Монтењ и „Галеб” и „Трите сестри” од Чехов ги гледам на полицата додека ја пишувам колумнава. Тие книшки ми велат во овој миг да не заборавам да раскажам дека едицијата од стотина книги се купуваше заедно со ѕиден регал, од дрво и метал, кој можеше да се види веројатно во секој дом во Југославија.
- повеќе од авторката: Името од Скопје на камена плоча во Бухенвалд
Овие „реликти” на југословенското образование ме потсетија неодамна, додека во библиотеката трагав по книшката на Веркор, „Молчењето на морето”, колкава предност беше што можевме да читаме книги не само на македонски, туку и на српско-хрватски. Тие што не растеле во Југославија не можат да го разберат духот на отвореноста за културите на другите народи во кој бевме воспитувани. Покрај делата на македонските писатели, ние ги познававме и оние на Крлежа, на Прешерн, на Андриќ или на Давичо. Во овој случај книгите се сведоштво не само за моето детство и младост. Тие го раскажуваат и тажниот животопис на федеративната земја која веќе не постои. А тоа го потврдува моето писателско кредо, според кое книгите паметат подолго и од камените споменици.
- повеќе од авторката: Миризбата на скопскиот јуни
Во нашите лични библиотеки, оние за кои првите книги ги купивме во шеесеттите и седумдесеттите, се крие како скришна шифра и изминатото време на нашето детство и младост во Југославија, како концентрат на еден концепт за европска култура и вредности, за кој луѓето од соседните земји, кои тогаш уште беа во „догматскиот дремеж” на советскиот соцреализам, сонуваа како за симбол на слобода. Навистина, Југославија беше Западот за земјите од некогашниот Варшавски блок.