Жените читаат и пишуваат поинаку – во спомен на Рут Клигер

„Надежта се нашите феминистички синови“, напиша еднаш  Рут Клигер (Ruth Klüger) цитирајќи ја мислата на своја пријателка. Надежта  дека  еден ден ќе има и писатели кои за жените нема да пишуваат стереотипно, според мачо-машката слика.  Како, на пример, познатиот  австриски писател Адалберт Штифтер, кој во расказот „Кондорот“, во кој  се опишува лет со балон на хелиум, пишуваше дека  „жената не го поднесува добро небото“.  Клигер помислувала на тоа секојпат кога ќе се качела во авион!

Австриската писателка и професорка по литература почина во октомври 2020-тата, на 77 години. Таа е една од најинтересните жени во современата   литературна теорија на германски. Не само поради драматичната  биографија  на австриска Еврејка која ја опишува во книгата „Да продолжиш да живееш“ ( „Weiter leben“) 1992-та, делото со  кое  го привлече вниманието  во германската литературна јавност.  Родена во Виена  1931-та, таа  1942-та, на единаесет години, е депортирана заедно со мајка си во логорот Терезиенштат. Во „Да продолжиш да живееш“ таа  го опишува мачното детство поминато во логорите Аушвиц, Терезиенштат и Кристијанштат. По војната  студира кусо во Регенсбург, а 1947-тата заминува со мајка си во Америка. Таму ги продолжи студиите по англистика и германистика. Предаваше сиот живот литературата и германистика на неколку универзитети во Америка и во Германија. Некаде раскажува дека во шеесеттите била единствената професорка по литература на еден познат американски универзитет во Калифорнија, што не било многу пријатно.

Уште во „Да продолжиш да живееш“ таа, покрај  многу други теми, го опишува и сложениот однос помеѓу жените и ќерките во логорот. Тоа веќе го навестува нејзиниот луциден, поинаков поглед кон животот. Овој критичко-набљудувачки поглед Клигер уште посилно го артикулира во анализата на  женските ликови во литературата. Нејзиното поле е  иманентната анализа на делата на мажите, низ која го разобличува машкиот стереотипен став кон жените. Тоа го прави од перспективата на читачка и толкувачка во прочуената книга есеи „Жените читаат поинаку” (Frauen lesen anders“) од  1996-тата. Рут Клигер ме восхити од првиот миг кога 1992-та ја прочитав нејзината автобиографија за детството во логорите. Во „Жените читаат поинаку" таа  од перспективата на жената ги испитува делата на Гете и Гримелсхаузен, Клајст и Кестнер, Штифтер и Шницлер. Сите се  класика и канон во литературата на германски.

-претходни колумни од авторката: „Идентитетот е работа и одговорност“ – Горан Стефановски

„Богот на ангажираното читање е Ерос. Во   него се вкрстуваат и разидуваат  машкото и женското читање, а мислам дека ќе биде така и при поголема еднаквост на  половите“, пишува Клигер. Таа беше првата која во деведесеттите ја постави класичната германска литература  под лупата на женскиот критички поглед. Тој поглед ве инспирира како читачка да ги препознаете клишеата за „женскоста" дури и во делата на познатиот писател за деца, Ерих Кестнер, авторот на прочуената и особено кај девојчињата омилена книга, „Двојната  Лота". Читајќи и‘ ги пред две години книгите на Кестнер  на внука ми, особено неговата биографија, „Кога уште бев мало момче", ми стана јасно колку има право Рут Клигер кога пишува за неговиот неподнослив стереотипен машки цинизам кога ги опишува  жените, дури и  мајка му и тетките. Затоа многу пасуси прескокнував. А тие книги воспитуваа генерации  на жени и мажи!

Жените како малцинство

 Според Клигер, да се говори  дека жените конечно биле „интегрирани” во литературата, дека им било  дадено  „правото” да бидат писателки, значи  во нив и понатаму да се гледа малцинство. Оти само малцинствата се интегрираат во општеството, само ним им се  „даваат” права. Иако и‘ е јасно дека жените имаат поинаков поглед кон своите теми, таа од тоа не прави идеологија или ново литературно  клише. За ова таа говори во книгата „Што пишуваат жените” („Was Frauen schreiben") 2010-та.  Клигер долго пишуваше рецензии во додатокот за литература на весникот „Die Welt“ кој го уредуваше една друга голема литературна критичарка, германската Еврејка Рахел Саламандер. Секако, Клигер најчесто претставуваше најнови дела на писателки!

-претходни колумни од авторката„Ние, бегалците“ - Хана Аренд:  

Иако жените се „малцинство” во литературата, стварноста докажува дека барем откако девојчињата имаат право да се описменуваат, тие најчесто покажуваат повеќе интерес за пишување. Во литературните секции секогаш е поголем бројот на девојчињата. Сепак, неколку века имаше само писатели. Иако тие мажи првото искуство со приказните го стекнале од приказните на мајките и на бабите. Гете   сведочи  дека „желбата да раскажува ја наследил од својата мајчичка". Мајка му веројатно пишувала поезија или раскази, кои им ги читала или пеела  на децата, претпоставува Клигер.  Сепак,  таа не  станала позната писателка, како синот,  затоа што ништо не објавила. Поради улогата која им била доделена во фамилијата и во општеството, жените  долго  беа невидливи како писателки. Со векови литературата се создаваше од мажи, истакнува Клигер, а  ја читаа најчесто жени. Секако, затоа што мажите немаа време за читање. Кога самите не беа писатели,   тие мораа да владеат, да градат, да откриваат, да бродат по далечни океани. Или да водат војни, забележува таа.

„Робовска литература”

Сепак, таа не  говори  за „женско писмо“ како „женска квота” или заштитен литературен „резерват за жени”, затоа што се чини дека за нејзиниот  луциден дух тоа би бил нов стереотип. Таа смета дека, на прв поглед, кога не се знае авторот, во текстот не може да се открие дали е пишуван од жена или од маж. Само иманентната анализа на делото може да открие посебности во третманот на темите. Затоа таа трага по тој „поглед  низ поинаку шлифуваните стакла“  на писателките. Секако, таа покажува дека напати авторките на тривијална литература само за жени, им служат „ропски” на машките стереотипи за жените. Тоа за неа е „робовска литература”. Затоа што  им сугерира на жените дека тие во постечката констелација на моќ не само што немаат шанса, туку и дека треба да му служат на тој поредок со сета душа. Многу  нешта од тој светоглед  има и кај познатите писатели од деветнаесетиот век, како кај Адалберт Штифтер или Еремија Готхелф, чии дела ги анализира во овој контекст Клигер. Притоа  таа истакнува  дека кај нив тие аспекти се најслабата страна. А во тривијалната литература на писателките тие аспекти се  централната тема! Секако, според неа „ропскиот менталитет би бил легитимен литературен материјал, доколку конфликтите и драмите  кои произлегуваат од тој менталитет би биле расветлени и анализирани“. Напротив, тривијалната литература напишана од писателки животот на  жените го прикажува идеализирано или стереотипно.

-претходни колумни од авторкатаМакедонските романописателки: 

Клигер сака да покаже дека литературата е целосна дури кога во неа јасно ќе стане видлив и  „поинаквиот поглед” на писателките. Тоа е важно не само за правата на жените, туку и за хуманоста на општеството. Но, пред се‘, за  надминувањето на стереотипите во општеството преку еманципаторската сила на литературата. Авторите и авторките се  неповторливи индивидуи. Секако,  нивното творештво е повлијаено од тоа што го доживеале, што го мислеле, а во тоа припаѓа и нивната полова своевидност, но  таа не  е единствената определба во творештвото, смета таа. Затоа говори порадо за „поглед низ поинаку шлифувани стакла”, а не за „женско писмо“, иако и двете перспективи тематски се вкрстуваат и поклопуваат.„За една книга може да се претпоставува дали би била попривлечна за женска или за машка публика”, вели Клигер. „Но, иманентно, во самото дело, не може да се утврди дали една статија, еден роман или една песна биле напишани од маж или од   жена. Патриша Хајсмит, на пример, (...) не се интересираше за „родовата проблематика” и ги сметаше машките карактери како подобри херои во романите, затоа што тие биле поактивниот пол. Со што имаше право, барем тогаш. Слично може да се каже и за филозофски образованата Ирис Мардок, истакнува Клигер. Меѓутоа, Херта Милер раскажувала за затворите  за мажи и жени, а главниот лик бил маж, поетот Оскар Пастиор. „Со разликување машко и женско овде нема многу да се постигне”, истакнува Клигер. Зошто таа тогаш пишува само за книгите од „женско перо или компјутер”?  „Затоа што  авторките уште се пониско вреднувани. Секое доделување на Нобеловата награда на авторка предизвикува големо чудење, помешано со  јасен гнев, небаре на мажите им е одземено нешто,  кое ним законски им припаѓа“,  заклучува иронично. Време е македонските издавачи да ја откријат извонредната Рут Клигер.