چرا فیلترینگ تلگرام در روسیه ناموفق مانده؟

تلاش برای فیلترینگ تلگرام در روسیه همچنان ادامه دارد. فیلترینگ از روز ۲۷ فروردین (۱۶ آوریل) با حکم دادگاه و از طریق بستن آدرس‌های آی‌پی سرورهای تلگرام آغاز شده است. این حکم در پی آن صادر شد که تلگرام به خواست "سرویس امنیت فدرال روسیه" (FSB) عمل نکرد. این نهاد امنیتی که جانشین "کمیته امنیت کشور در اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی (کاگ‌ب) شده، از تلگرام خواسته بود که کلید رمزگذاری پیام‌های کاربران را در اختیار این نهاد امنیتی بگذارد.

پاول دوروف، بنیانگذار اکنون ۳۳ ساله تلگرام، یک روز پس از آغاز فیلترینگ توییت کرد که مسکو در تلاش برای انسداد تلگرام در خاک روسیه بیش از ۱۵ میلیون آدرس آی‌پی را از دسترس خارج کرده است. این رقم در هنگام تنظیم این گزارش (بعدازظهر چهارشنبه، ۲۹ فروردین/ ۱۸ آوریل) به ۱۶ میلیون و ۵۰۰ هزار آدرس رسیده بود.

به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید

دوروف در ادامه توییت مزبور نوشته بود که با وجود این، بیشتر کاربران در روسیه همچنان به این پیام‌رسان دسترسی دارند.

یکی از دلایل ثبات شبکه تلگرام در روسیه با وجود فیلترینگ، استفاده گسترده کاربران از وی‌پی‌ان است. این ارتباط اینترنتی رمزگذاری‌شده که گذر از فیلترینگ نتیجه جانبی آن است، از ابزارهای محبوب کاربران ایرانی نیز هست.

خنثی‌کنندگان فیلترینگ

توسعه‌دهندگان تلگرام در نسخه ۴.۱ این پیام‌رسان پشتیبانی از پروتکل "ساکس" را هم اضافه کردند. این پروتکل امکان برقراری ارتباط با سرور را به صورت غیرمستقیم فراهم می‌کند. یعنی کاربر از طریق یک سرور پروکسی به سرور فیلترشده می‌رسد.

پاول دوروف در تازه‌ترین پست تلگرامی خود نوشته بود که برای پشتیبانی از آزادی اینترنت در روسیه و دیگر نقاط جهان به ارائه‌کنندگان خدمات پروکسی‌های ساکس۵ و وی‌پی‌ان کمک مالی می‌کند. او این اقدام را "مقاومت دیجیتال" خوانده است: «حرکتی غیر متمرکز و جهانی با هدف آزادی‌های دیجیتال».

از سوی دیگر، تلگرام بخشی از سرورهای خود را به شبکه ابر رایانشی غول‌های اینترنتی دیگر، از جمله آمازون و گوگل، منتقل کرده است. با این حساب انسداد دسترسی به سرورها، "خسارت جانبی" ایجاد می‌کند. الکساندر ژاروف، رئیس "Roskomnadzor"، نهاد ناظر بر ارتباطات، فناوری اطلاعات و رسانه‌های جمعی روسیه، شامگاه روزی که فیلترینگ تلگرام در این کشور آغاز شد، اعلام کرد که حدود ۸۰۰ هزار آدرس آی‌پی سرورهای موجود در ابر آمازون و بیش از یک میلیون آدرس آی‌پی سرورهای موجود در ابر گوگل مسدود شده‌اند.

به همین دلیل پس از آغاز فیلترینگ تلگرام در روسیه اخباری مبنی بر ایجاد اختلال در بخش‌هایی از خدمات شرکت‌های یادشده در این کشور منتشر شد.

تجهیز در روسیه، "حذف در ایران"

روز چهارشنبه همچنین خبری منتشر شد مبنی بر این‌که "کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه" در ایران به بازارهای ایرانی نرم‌افزار از جمله "کافه بازار" دستور داده که نسخه تازه‌منتشرشده تلگرام (۵-۸-۴) را حذف و نسخه پیشین را جایگزین آن کنند. در پایگاه اینترنتی "کافه بازار" نسخه ۴-۸-۴ برای دانلود ارائه شده است.

از قرار معلوم در نسخه تازه امکان دور زدن فیلترینگ از طریق سرورهای پروکسی توسعه یافته و همین موضوع واکنش کارگروه یادشده را برانگیخته است.

امکان یادشده در نسخه جدید اما تنها به کاربران روسی ارائه شده و در همه نقاط در دسترس نیست.

جمهوری اسلامی اعمال نظر بر محتویات شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های فعال در این کشور را حق خود می‌داند. مسئولان حکومتی در ایران همواره اعلام کرده‌اند که انتقال سرورهای تلگرام به ایران، شرط ادامه فعالیت‌های این پیام‌رسان است.

تلگرام شمار کاربران فعال خود در ایران را ماهانه ۴۰ میلیون نفر اعلام می‌کند. در ناآرامی‌های دی‌ماه ۱۳۹۶ در ایران که تلگرام به صورت موقت فیلتر شد، سخنگوی هیئت رئیسه مجلس شورای اسلامی گفت که "تعهد الزام‌آور مدیران تلگرام" شرط رفع فیلتر این نرم‌افزار خواهد بود.

تیر خلاص تلگرام به فیلترینگ؟

تلاش برای فیلترینگ تلگرام چه در روسیه و چه در ایران تا کنون مبتنی بر انسداد دسترسی کاربران به سرورهای این پیام‌رسان بوده است. البته انسداد سرورها یا جرح و تعدیل محتوای ذخیره‌شده در آنها زمانی میسر است که ترکیب شبکه تلگرام به حالت کنونی باقی بماند.

همزمان با ناآرامی‌های دی‌ماه سال گذشته و فیلترینگ موقت تلگرام در ایران اما خبری منتشر شد مبنی بر این‌که دست‌اندکاران این پیام‌رسان روی نسخه‌ای از آن کار می‌کنند که قابل انسداد نیست. این نسخه که "شبکه باز تلگرام" (Telegram Open Network) یا به اختصار "TON" خوانده شده، در واقع نسخه‌ای ارتقا یافته از فناوری "بلاک‌چین" (Block Chain) است.

یک بلاک‌چین (زنجیره بلوکی) زنجیره‌ای بی‌پایان از بسته‌های اطلاعاتی رمزگذاری‌شده است. در بیانی بسیار ساده و غیرفنی، هر بلوک این زنجیره حاوی اطلاعات مشخصی از بلوک قبلی است که اصالت داده‌ها را تأیید می‌کند. برای راستی‌آزمایی داده‌هایِ زنجیره، نیازی به مراجعه به سرور اصلی نیست و دستگاه‌های موجود در شبکه با مراجعه مستمر به اطلاعات ذخیره‌شده در دیگر نقاط شبکه، از درستی اطلاعات مطمئن می‌شوند.

بدین ترتیب نقطه‌ای متمرکز در شبکه برای ذخیره اطلاعات (سرور) وجود ندارد که انسداد آن سبب فلج‌شدن شبکه شود. ارزهای دیجیتال هم بر بستر بلاک‌چین جاری هستند.

ایجاد نسخه مبتنی بر بلاک‌چین اما نه تنها انسداد تلگرام را تقریبا غیرممکن می‌کند، بلکه کنترل پاول دوروف و دست‌اندرکاران تلگرام بر این پیام‌رسان را هم در عمل از بین می‌برد.

از سوی دیگر، تا هنگامی که نسخه بلاک‌چینی تلگرام ارائه نشده، از کار انداختن سرورها – در صورتی که میسر شود – روشی مؤثر در فیلترکردن این پیام‌رسان است. روندی که روسیه آن را آغاز کرده و به نظر می‌رسد تهران نیز در همین مسیر گام برمی‌دارد.