نشر ایران در سال ۹۴؛ ادامه بحران و کاهش تیراژ
۱۳۹۵ فروردین ۱, یکشنبه
از سال‌ها پیش اغلب دست‌اندرکاران صنعت نشر ایران از بحرانی بودن وضعیت نشر کتاب و کاهش میزان مطالعه گلایه می‌کنند، گرچه آمار رسمی و اظهارات مسئولان در این زمینه ضد و نقیض است.
درباره علت کم‌رغبتی مردم به خرید کتاب و مطالعه تحلیل‌ها و نظرهای متفاوتی وجود دارد. عده‌ای سانسور را عامل اصلی می‌دانند و عده‌ی دیگری معضل صنعت نشر در ایران را ساختاری ارزیابی می‌کنند.
در این میان برخی نیز اینترنت و دنیای مجازی را عامل کم‌توجهی به کتاب معرفی می‌کنند و شماری از کارشناسان مقصر اصلی را مجموعه سیاست‌های فرهنگی حکومت جمهوری اسلامی می‌خوانند که به باور آنها با تغییر دولت‌ها تفاوت چشمگیری نمی‌کند.
بیشتر بخوانید: «از جامعه‌ای که کتاب نمی‌خواند باید ترسید»
کاهش مراجعه به کتاب‌خانه‌ها
علت هر چه باشد، روند نزولی تیراژ کتاب از نخستین سال‌های شکل‌گیری جمهوری اسلامی آغاز شد و همچنان ادامه دارد.
در سال‌های گذشته تعداد عنوان کتاب‌های منتشر شده افزایش قابل توجهی داشته اما شمارگان کل کتاب‌ها متناسب با آن بیشتر نشده است.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی اول بهمن ماه سال گذشته گفت: «متاسفانه در چند سال گذشته شاهد کاهش امر کتاب‌خوانی بودیم و با نگاهی به آمار کسانی که به کتاب‌خانه‌های عمومی مراجعه می‌کنند این موضوع تایید می‌شود.»
به گزارش سایت خبری "نسیم" علی جنتی خاطر نشان کرد که به رغم افزایش عنوان کتاب‌های منتشر شده در سال ۹۳ تیراژ متوسط کتاب از سه هزار نسخه به ۷۰۰ نسخه کاهش یافته است.
ظاهرا ارقام ارائه شده از سوی وزیر ارشاد مربوط به تیراژ متوسط کتاب‌های غیر درسی می‌شود. مطابق آمار موسسه خانه کتاب تیراژ متوسط کتاب‌های منتشر شده از ابتدای سال ۹۴ تا بهمن ماه اندکی کمتر از دو هزار نسخه بوده است.
رکود مضاعف نشر
عباس صالحی، معاون فرهنگی وزیر ارشاد آبان ماه امسال صنعت نشر ایران را دچار مشکلات گوناگون خواند و تاکید کرد که این صنعت امروز گرفتار "رکود مضاعف" است.
به گزارش خبرگزاری دولتی ایرنا، صالحی در مراسم دوازدهمین دوره انتخاب کتاب سال خراسان رضوی گفت: «اگر صنایع کشور گرفتار رکود است، صنعت نشر از جوانب مختلف این رکورد را به صورت ویژه تجربه می‌کند چنانکه پایین آمدن عناوین تیراژ کتاب زنگ هشداری جدی است برای همه کسانی که به تمدن ایران علاقه‌مندند از آن رو که کتاب مادر تمدنی جامعه است.»
معاون وزیر ارشاد با اشاره به روند نزولی تیراژ کتاب در یک دهه گذشته از ادامه این وضعیت در نیمه نخست سال ۹۴ و افت ۱۲ درصدی تیراژ کتاب به نسبت دوره زمانی مشابه در سال پیش خبر داد.
بیشتر بخوانید: ادامه کاهش تیراژ و افزایش قیمت کتاب در سال ۹۳
کاهش تجدید چاپ کتاب‌ها
صالحی همچنین به افزایش شمار کتاب‌های چاپ اول به نسبت کتاب‌های تجدید چاپی پرداخت و خاطر نشان کرد که این امر به این مفهوم است که کتابهایی با تیراژ پایین تولید می‌شوند و به چاپ مجدد نمی‌رسند.
در سال‌های گذشته روند افزایش شمار کتاب‌های چاپ اول به نسبت کتاب‌های تجدید چاپی شتاب گرفته و از ۵۴ درصد در سال ۹۰ به ۵۹ درصد در سال گذشته رسیده است.
این روند امسال نیز ادامه داشت. آمار موسسه خانه کتاب حاکی است که از ابتدای امسال تا بهمن ماه حدود ۳۵ هزار عنوان کتاب چاپ اول و ۲۵ هزار عنوان تجدید چاپی بوده است.
این نسبت در مورد کتاب‌های برخی حوزه‌ها مانند آثار ادبی به شکل معناداری متفاوت است، به طوری که کتاب‌های چاپ اول این بخش بسیار بیشتر از دو برابر کتاب‌های تجدید چاپی است.
هزار نسخه کتاب برای جمعیت ۸۰ میلیونی
تا بهمن ماه امسال ۵۷۳۶ عنوان کتاب در حوزه ادبیات برای نخستین بار منتشر شده‌اند در حالی که تعداد کتابهایی که برای بار دوم یا بیشتر انتشار یافته‌اند ۲۴۲۱ عنوان بوده است.
میانگین تیراژ کتاب‌های منتشر شده امسال ۱۹۹۷ نسخه بوده است که این رقم به خاطر شمارگان بالاتر کتاب‌های حوزه کمک درسی، آموزشی، مذهبی و کتاب‌های کودکان و نوجوانان به دست می‌آید.
مطابق آمار خانه کتاب، موسسه وابسته به وزارت ارشاد که قابل اتکاترین اطلاعات در مورد نشر را ارائه می‌دهد، میانگین تیراژ کتاب‌های حوزه‌هایی چون ادبیات، فلسفه، هنر و علوم اجتماعی چیزی حدود یک هزار نسخه بیشتر نبوده است.
تفاوت شمار عنوان‌های چاپ اول در حوزه‌هایی مانند کتاب‌های آموزشی و کمک درسی که تیراژ بالاتری دارند بیانگر این واقعیت است که وضعیت کتاب‌خوانی در ایران با جمعیتی حدود ۸۰ میلیون نفر از وضعیت بحرانی به موقعیتی فاجعه‌بار رسیده است.
در سال ۹۴ میانگین تیراژ کتاب‌های کمک آموزشی ۳۷۴۶ نسخه بوده است. تا بهمن ماه امسال ۱۹۲۷ عنوان از این کتاب‌ها برای نخستین بار و نزدیک به هفت هزار عنوان کتاب در این حوزه تجدید چاپ شده است.
بیشتر بخوانید: کاهش ۴۳ درصدی تیراژ کتاب در یک دهه
«افت فاجعه‌آمیز تیراژ»
در حوزه کتاب‌های کودکان و نوجوانان نیز میانگین تیراژ ۳۰۵۶ نسخه و کتاب‌های تجدید چاپ شده اندکی از کتاب‌های چاپ نخست بیشتر بوده است.
از زمان شکل‌گیری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، کتاب‌های ویژه این گروه سنی همواره تیراژی بالاتر از متوسط تیراژ کل کتاب‌های هر سال را داشته‌اند.
با این همه با در نظر گرفتن شمار کل کتابهایی که برای کودکان و نوجوانان منتشر شده و تعداد افرادی که مخاطب بالقوه این کتاب‌ها هستند، آشکار می‌شود که کم‌اعتنایی به مطالعه از همان دوران کودکی آغاز می‌شود.
از ابتدای سال ۹۴ تا بهمن ماه ۷۵۴۴ عنوان کتاب کودک و نوجوان منتشر شده و احتمال می‌رود که تعداد این عنوان‌ها تا پایان سال حداکثر به ۹ هزار عنوان برسد که بیش از هزار عنوان کمتر از سال قبل است.
روزنامه "دنیای اقتصاد" ۱۶ اسفند با اشاره ره این آمار و حدود ۱ میلیون و ۳۰۰ هزار دانش‌آموز دوره ابتدایی و ۶ میلیون دانش‌آموز دوره متوسطه اول و دوم نوشت: «افت فاجعه‌آمیز تیراژ، عدم استقبال جامعه از کتاب و آمار پایین کتاب‌خوانی را باید از همین نقطه ریشه‌یابی کرد.»
بیشتر بخوانید: سرانه مطالعه و "آمارسازی ناشیانه" مسئولان جمهوری اسلامی
آمارسازی مسئولان
از سوی دیگر بسیاری از کارشناسان، بخشی از افزایش عنوان کتاب‌های منتشر شده در هر سال را حاصل کتاب‌سازی با استفاده از رانت می‌دانند.
در جمهوری اسلامی نهادها و موسسه‌هایی با استفاده از بودجه عمومی کتاب منتشر می‌کنند و با استفاده از همان رانت‌ها این کتاب‌ها را خریده و در مواردی مجانی توزیع می‌کنند.
در ایران ۱۲ هزار ناشر ثبت شده وجود دارد و تعداد آنها چهار برابر تعداد کتاب‌فروشی‌هایی است که بسیاری از آنها برای فرار از ورشکستی درآمد اصلی خود را از طریق فروش کالاهایی غیر از کتاب کسب می‌کنند.
تیراژ متوسط کتاب از ابتدا تا انتهای دهه ۸۰ خورشیدی ۴۳ درصد کاهش یافته و از ۵۲۰۰ نسخه به کمتر از ۳ هزار نسخه رسیده و در ۴ سال گذشته نیز این میزان بیش از سی درصد دیگر کمتر شده است.
به رغم آشکار بودن وضعیت اسفناک نشر و کتاب‌خوانی در ایران، مسئولان، به ویژه در دولت قبل مدام سرانه مطالعه ایرانیان را بیشتر اعلام کردند و از چند دقیقه به بیش از یک ساعت و نیم و بالاتر از کشورهای پیشرفته رساندند.