ترکمنستان هفت سال پیش در پی تاخیر و تعلل جمهوری اسلامی در پرداخت پول گاز، صادرات گاز به ایران را متوقف کرد و دیوان دادرسی بین‌المللی نیز در پی شکایت عشق‌آباد، دولت تهران را مجاب به پرداخت دو میلیارد دلار جریمه کرد.
جواد اوجی، وزیر نفت جمهوری اسلامی، آبان‌ماه ۱۴۰۰ در دیدار با هیأتی از ترکمنستان به رهبری وزیر خارجه این کشور اعلام کرد که ایران مایل است بدهی خود را پرداخت و واردات گاز از این کشور را از سر بگیرد.
او همان زمان از کسری روزانه ۲۰۰ میلیون متر مکعبی گاز کشور در زمستان ۱۳۹۹ خبر داد؛ رقمی که زمستان ۱۴۰۰ به ۲۵۰ میلیون متر مکعب و زمستان پارسال به ۳۵۰ میلیون متر مکعب رسید.
اخیرا مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی گزارش داد که نه تنها به زودی کسری گاز ایران به همه فصول سال خواهد کشید، بلکه تا سال ۱۴۲۰ به‌طور متوسط کشور روزانه با کسری ۵۱۲ میلیون متر مکعبی گاز مواجه خواهد شد؛ رقمی که ۳.۵ برابر کل مصرف روزانه گاز ترکیه در سال گذشته است.
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
ترکیه به مدد توسعه انرژی‌های پاک خورشیدی، بادی و آبی، مصرف گاز و محصولات نفتی بسیار کمتری از ایران در حوزه تولید برق دارد. ایران پارسال روزانه ۲۰۰ میلیون متر مکعب مکعب گاز و ۵۵ میلیون لیتر مازوت و گازوئیل در نیروگاه‌های برقی استفاده کرده و با این حجم عظیم از مصرف سوخت‌های فسیلی، کمتر از ترکیه تولید برق داشته است. ترکیه بیش از نیمی از برق خود را از منابع پاک خورشیدی، بادی و آبی تولید می‌کند، در حالی که سهم مجموع انرژی‌های خورشیدی، بادی و اتمی ایران از کل تولید برق کشور حدود یک درصد و سهم انرژی آبی حدود ۴ درصد است.
آقای اوجی در ادامه گفته است "اصل بدهی" گازی به ترکمنستان در سه قسط پرداخت شده و توافق شده است که واردات روزانه ۱۰ میلیون متر مکعب گاز این کشور از خرداد امسال از سر گرفته شود.
او در ادامه مدعی شد که طبق توافق، میزان سوآپ (معاوضه) گاز ترکمنستان توسط ایران به جمهوری آذربایجان نیز از رقم فعلی روزانه ۵ میلیون متر مکعب به ۱۰ میلیون متر مکعب خواهد رسید.
داستان سوآپ گاز ایران
ادعای جواد اوجی درباره سوآپ کنونی روزانه ۵ میلیون متر مکعب گاز ترکمنستان به جمهوری آذربایجان در حالی است که آمارهای سه ماهه ابتدایی سال ۲۰۲۳ جمهوری آذربایجان نشان می‌دهد، روزانه به طور متوسط ۲.۷ میلیون متر مکعب گاز دریافت کرده است؛ رقمی که تقریبا نصف رقم ادعایی آقای اوجی است.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
الهام شبان، مدیر مرکز مطالعات نفت خزر در باکو، به بخش فارسی دویچه وله می‌گوید: «مقامات ایران معمولا آرزوهای خود را در قالب گزارش و واقعیت‌های آماری مطرح می‌کنند. اصولا زیرساخت‌های انتقال گاز از ایران به جمهوری آذربایجان به زحمت اجازه تحویل روزانه ۵ میلیون متر مکعب گاز را می‌دهد و معلوم نیست وزیر نفت ایران با چه منطقی از توافق برای سوآپ روزانه ۱۰ میلیون متر مکعب گاز ترکمنستان به آذربایجان سخن می‌گوید».
او گفت، در نهایت دریافت‌کننده گاز ترکمنستان جمهوری آذربایجان است؛ یعنی طبق توافق سوآپ، ترکمنستان گاز خود را تحویل مناطق شمال شرق ایران می‌دهد و ایران نیز با کسری بخش کوچکی از آن، گاز خود را در مناطق شمال غرب، تحویل جمهوری آذربایجان می‌دهد: «وقتی آذربایجان درخواستی برای افزایش واردات گاز ترکمنستان ندارد، ایران چگونه با ترکمنستان بر سر دو برابر کردن سوآپ گاز به توافق رسیده است؟»
او همچنین گفت، جمهوری آذربایجان در سه ماهه ابتدایی امسال روزانه نزدیک ۸ میلیون متر مکعب گاز روسیه را دریافت کرده است و اصولا نیازی به افزایش واردات ندارد.
بیشتر بخوانید: دردسر دوباره کسری گاز ایران برای ترکیه
جمهوری آذربایجان با دریافت گاز ارزان ترکمنستان و روسیه و ذخیره آن در انبارهای زیرزمینی در تابستان، همان گاز را به قیمت بالاتری در فصول سرد سال به اروپا صادر می‌کند. جمهوری آذربایجان خود روزانه نزدیک ۶۵ میلیون متر مکعب صادرات گاز به گرجستان، ترکیه و پنج کشور اروپایی دارد.
قیمت مجهول گاز
ایران طی ماه‌های گذشته مذاکراتی نیز با روسیه برای واردات گاز داشته است.
فروردین امسال روسیه صادرات گازوئیل و بنزین به ایران را از طریق قزاقستان و ترکمنستان آغاز کرد، اما دقیقا مشخص نیست گاز خود را چگونه از طریق خطوط لوله می‌تواند به ایران برساند. یکی از راه‌ها، معکوس کردن مسیر خط لوله گازی آسیای مرکزی به روسیه است که تاکنون برای انتقال گاز ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان به روسیه استفاده می‌شد. اما امتداد این خط لوله به مرزهای ایران نمی‌رسد و تنها روسیه می‌تواند گاز خود را از طریق ترکمنستان به ایران سوآپ کند. این موضوع نیز عملی به نظر نمی‌رسد، چون شبکه گاز ترکمنستان نه برای سوآپ، بلکه برای تامین داخلی گاز و صادرات آن طراحی و ساخته شده است.
نکته دیگر قیمت گاز وارداتی ایران است.
پیش‌تر احمد معروف‌خانی، رئیس اتحادیه صادرکنندگان نفت ایران، گفته بود هر تن محصولات نفتی روسیه را ۱۵۰ دلار گران‌تر از قیمت‌های جهانی وارد می‌کنیم.
درباره قیمت گاز وارداتی، آقای اوجی توضیحی نداد، اما خبرگزاری فارس با انتشار گزارشی روز جمعه ۱۲ خردادماه گفت که با فرض قیمت "۲۵۰ دلاری" (برای هر ۱۰۰۰ متر مکعب گاز)، ایران از محل صرفه‌جویی در مصرف گازوئیل و مازوت در نیروگاه‌ها و جایگزینی آن با گاز، سالانه دو میلیارد دلار سود خواهد کرد.
اگر خبرگزاری فارس این رقم را از منابع دولتی گرفته باشد، در واقع قیمت گاز ترکمنستان به ایران بسیار بیشتر از قیمت‌های منطقه‌ای، حتی قیمت گاز صادراتی روسیه به بلاروس، ارمنستان و چین است.
بیشتر بخوانید: سر به فلک کشیدن زبانه‌های قیمت گاز
ترکمنستان مهم‌ترین صادرکننده گاز طبیعی از طریق خطوط لوله به چین است و پارسال ۱۰ میلیارد دلار صادرات گاز به چین داشت و در چهار ماه ابتدایی امسال نیز ارزش صادرات گازش به چین ۳.۴ میلیارد دلار شده است. گمرک چین از سال ۲۰۲۰ حجم گاز دریافتی از کشورهای آسیای مرکزی و روسیه را اعلام نمی‌کند و تنها ارزش آن را گزارش می‌دهد.
اما آمارهای شرکت‌های بین‌المللی نشان می‌دهد، ترکمنستان و روسیه پارسال به ترتیب ۳۵ میلیارد متر مکعب و ۱۵.۵ میلیارد متر مکعب صادرات گاز از طریق خطوط لوله به چین داشته‌اند. بدین ترتیب قیمت هر هزار متر مکعب گاز ترکمنستان به چین ۲۸۵ دلار بوده و این رقم برای روسیه کمی بیش از ۱۰۰ دلار بوده است، در حالی که پارسال قیمت گاز در بازارهای جهانی بسیار بالاتر از این رقم بود.
برای نمونه، متوسط قیمت گاز جمهوری آذربایجان برای مشتریان خود در سال گذشته میلادی ۸۳۵ دلار بود.
اکنون که قیمت گاز در بازارهای اروپایی به ۲۵۰ دلار فروکش کرده، خبرگزاری فارس همین قیمت را برای واردات گاز از ترکمنستان فرض کرده که رقم بسیار بالایی برای بازارهای منطقه‌ای است.
البته اگرچه گزارش خبرگزاری فارس برای توجیه واردات گاز بوده، اما سود اشاره‌شده از بابت صرفه‌جویی در مصرف گازوئیل و مازوت در نیروگاه‌ها با جایگزین کردن گاز ترکمنستان کاملا درست است.
با این حال، مقامات ایران توضیح نمی‌دهند اگر مصرف گاز به جای سوخت‌های مایع تا این حد صرفه اقتصادی دارد، چرا ایران خود بر ادامه صادرات سالانه ۱۸ میلیارد متر مکعب گاز به ترکیه و عراق اصرار می‌ورزد و به تبع آن مجبور می‌شود ۲۰ میلیارد لیتر سوخت آلاینده گازوئیل و مازوت در نیروگاه‌های برقی مصرف کند؛ موضوعی که به آلودگی گسترده هوای شهرها نیز منجر می‌شود.