اجلاس بزرگ پکن؛ خوشبینی‌ها و بدبینی‌ها به "راه جدید ابریشم"
۱۳۹۸ اردیبهشت ۶, جمعه
اجلاس "جاده ابریشم" که از روز پنجشنبه ۵ اردیبهشت (۲۵ آوریل) با شرکت نمایندگان ۱۰۰ کشور در پکن شروع شده، همچنان جریان دارد و تا روز شنبه ادامه خواهد یافت. از میان ۱۰۰ کشور یادشده ۳۷ کشور با مقام‌هایی در سطح روسای جمهور و نخست‌وزیر در اجلاس حاضرند. اجلاسی در این سطح معمولا فقط در سازمان ملل شکل می‌گیرد، ولی حالا دعوت شی جین پینگ، رئیس جمهور چین، چنین اجلاسی را در خارج از سازمان ملل رقم زده است.
شی جین پینگ در سخنرانی افتتاحیه اجلاس ابایی نکرد که به تشکیل چنین اجلاس کم‌سابقه‌ای در کشورش افتخار کند. او گفت: «امروز ما دوستان از همه جهان گرد هم آمده‌ایم. ما می‌خواهیم که با همه شما به آینده چشم بدوزیم، مشترکا به پیش رویم و "جاده نوین ابریشم" را به مسیر آینده بیاندازیم".
برای چین این دومین اجلاس در این مقیاس برای توجیه سیاسی پروژه "راه جدید ابریشم" است. اولین اجلاس سال ۲۰۱۷ برگزار شد. حالا ولی این پروژه هسته اصلی سیاست خارجی چین را تشکیل می‌دهد، پروژه ایجاد شبکه‌ای از راه‌های ارتباطی، زیرساخت‌ها، بنادر و مواصلات دیجیتالی میان آسیا، آفریقا، اروپا و آمریکای لاتین.
چین از شش سال پیش طرح‌های مختلفی را در کشورهای مرتبط با راه جدید ابریشم حمایت مالی می‌کند؛ طرح‌هایی برای ایجاد یا توسعه بنادر، راه‌ها، نیروگاه‌ها و شبکه قطارهای سریع‌السیر. شی جین‌پینگ در سخنرانی‌اش با شور و حرارتی تمام سعی کرد این گونه القا کند که این پروژه در خدمت رفاه و سعادت همه کشورهاست: «این جاده‌ای برای رونق مشترک جهانی است. آمار و داده‌ها نشان می‌دهند که پروژه ما نه تنها به توسعه بسیاری از کشورهای جهان کمک می‌کند، بلکه این پروژه به منزله گشایش چین به سوی جهان هم است.»
ابرپروژه‌ای جاه‌طلبانه به وسعت جهان
ابرپروژه جاه طلبانه یک کمربند، یک راه که از سال ۲۰۱۳ کلید خورده، ۶۵ کشور را در سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا در بر می‌گیرد که بالغ بر ۶۲ درصد جمعیت جهان، حدود ۳۹ درصد از مساحت زمین و ۳۰ درصد از تولید ناخالص جهان را شامل میشود. با تحقق این طرح قرار است زیرساخت‌های حمل و نقل و ارتباطات در آسیا، آفریقا و اروپا توسعه یابد و کالاهای ساخت چین با سرعت بالاتری به بازارهای هدف اروپایی برسند.
عنوان دیگر این برنامه بلندپروازانه «احیای راه ابریشم» است. با این حال، گستره کشورهای شامل این طرح بسیار بزرگ‌تر از آن راه باستانی است. به همین مقیاس، اهداف طرح نیز بلندمدت‌تر و پیچیده‌تر هستند. بنا بر آمار رسمی دولت چین، سرمایه‌گذاری کلی طرح برابر رقمی حدود هزار میلیارد دلار خواهد بود. بخش اعظم این سرمایه توسط حکومت چین تأمین و صرف ساخت خطوط راه‌آهن، بندر، اسکله، جاده، نیروگاه، مسیر فیبر نوری و مناطق ویژه اقتصادی، هم در خود کشور چین و هم در جنوب شرق آسیا، جنوب آسیا، آسیای مرکزی، روسیه، خاورمیانه، آفریقا، جنوب اروپا و اروپای شرقی خواهد شد. با تکمیل این طرح، بیش از ۶۰ کشور با سهمی عظیم از اقتصاد و جمعیت کل جهان، در مدار اقتصادی عظیمی در هم تنیده و یکپارچه خواهند شد.
اهداف اقتصادی پروژه مشخص‌اند: تسهیل انتقال کالا به بازارهای هدف در اروپا، ایجاد اشتغال برای نیروی کار عظیم این کشور، چه در داخل کشور و چه در ورای مرزها، فروش مازاد تولید فولاد و سیمان و ماشین‌آلات صنعتی. ضمن آنکه برای پکن، صرف ذخایر ارزی در پروژه‌های زیرساختی راهبردی، به‌صرفه‌تر از راه‌حل‌های قدیمی هم چون خرید اوراق قرضه با بهره پایین در بازارهای مالی ایالات متحده است.
با آنکه پکن همواره تلاش می‌کند بر سویه اقتصادی طرح کمربند و راه تأکید کند و آن را بازی برد-برد بخواند، دلالت‌های ژئوپلتیک طرح مدت‌ها است که نگرانی رقبای منطقه‌ای و جهانی، ژاپن، هند، اتحادیه اروپا و ایالات متحده را برانگیخته است.
استدلال چینی‌ها برای جذب کشورها به پروژه راه جدید ابریشم همیشه مضمون واحدی دارد: «ما با صرف هزینه زیرساخت‌هایی را برای شما می‌سازیم که به آنها نیاز دارید. این پروژه یک بازی برد- برد برای همه طرف‌هاست.»
تا کنون ولی این عمدتا شرکت‌های چینی بوده‌اند که از پروژه راه جدید ابریشم سود برده‌اند. بیش از ۹۰ درصد قراردادهای این پروژه نصیب شرکت‌های یادشده شده است. منتقدان بیم آن دارند که پروژه چینی‌ها نوع جهانی‌گردانی (گلوبالیزاسیون) با مهر و نشان چینی را رقم بزند. از نظر آنها راه جدید ابریشم با هدف شکل‌دهی به نوعی نظم جهانی مطابق با منافع و مصالح چین به پیش می‌رود. گرفتار شدن شماری از کشورها در دام وام‌هایی که چین به توسعه زیرساخت‌های آنها اختصاص می‌دهد یا تاکید چین بر این که در اکثر پروژه‌ها باید کارگران چینی مشارکت داشته باشند نیز از جمله دیگر موضوع‌های انتقاد به پروژه راه جدید ابریشم است.
با توجه به محدودیت‌هایی که چین همچنان برای دسترسی به بازارهای صنعتی و مالی خود اعمال می‌کند، بسیاری از کشورهای صنعتی غربی حاضر به مشارکت تام و تمام در پروژه راه جدید ابریشم نیستند. در همین راستا، آلمان، فرانسه، بریتانیا و شماری دیگر از کشورها بیانیه اجلاس اول راه جدید ابریشم در سال ۲۰۱۷ را امضاء نکردند. آنها بیم داشتند که رویه چین و سیاست‌های حمایت‌گرایانه و اقتصاد نسبتا دولتی آن کماکان مانعی برای تدوین و اعمال مقررات تعهد‌آور تجاری، مناقصه‌های منصفانه و شفافیت‌های تجاری باشد.
تاثیر تحریم‌ها بر مشارکت ایران
در حال حاضر در چارچوب اتحادیه اروپا سیاست واحدی در قبال پروژه راه جدید ابریشم چین وجود ندارد. ایتالیا به عنوان سومین قدرت اقتصادی بزرگ اروپا و از اعضای هفت کشور بزرگ صنعتی جهان اواخر ماه مارس به این پروژه پیوست، با هدف توسعه بنادری مانند تریست و جنوا یا تسریع و تسهیل صادرات محصولات مرکباتی ایتالیا و گسترش گردشگری در این کشور. فرانسه هم قراردادی ۴۰ میلیارد دلاری همکاری با چین دارد. در آلمان نیز بندر دویسبورگ روز به روز به لنگر ارتباطات تجاری چین و اتحادیه اروپا بدل میشود. درمجموع ۱۹ کشور اروپایی همکاری‌های متفاوتی را در چارچوب پروژه راه جدید ابریشم با چین به پیش می‌برند. پیش‌بینی میشود که در اجلاس جاری در پکن شمار دیگری از کشورهای اروپایی نیز سوار این قطار شوند.
عربستان سعودی نیز یکی از طرف‌های قدر پروژه جاده جدید ابریشم است. حتی در پاناما نیز چین در چارچوب همین پروژه مشغول پل‌سازی بر روی کانال پاناما و توسعه متروی پاناماسیتی است.
ایران به رغم مناسبات گسترده با چین تقریبا از پروژه راه جدید ابریشم به دور بوده است که این از جمله به وضعیت بحرانی در مناسبات آن با جهان و ملاحظات چین برمی‌گردد.
در ابتدا پکن به دنبال آن بود که در مسیر زمینی با عبور از آسیای میانه، ایران، ترکیه و قفقاز به قاره اروپا برسد و در مسیر دریایی هم از طریق ایران به خلیج فارس و شمال آفریقا دست یابد. مسیر دوم به نسبت راه زمینی برای چین مقرون به صرفه‌تر بود. اما مسائلی که در سطح بین المللی برای ایران به‌وجود آمد باعث شد تا چینی‌ها برای تحقق برنامه خود در مقایسه با قبل، نقش کمتری برای ایران قائل شوند، از این رو مسیرهای جایگزینی درنظر گرفته شدند که از طریق ترکمنستان و خطوط دریایی جمهوری آذربایجان به اروپا برسند، در بعد دریایی هم با حذف ایران، از راه افغانستان و پاکستان به خلیج فارس و شمال آفریقا متصل شوند. هدف چین این است که به این روش از تحریم‌های بین‌المللی که آمریکا علیه ایران وضع می‌کرد، مصون بماند. گرچه امضای برجام و تسهیل در مناسبات بین‌المللی ایران دوباره توجه چینی‌ها را به تمرکز بر روی این کشور به عنوان بخشی از پروژه راه جدید ابریشم برگرداند، ولی تحریم‌های اخیر این نگاه مثبت را دوباره با مشکلاتی مواجه کرده است.
به این ترتیب حضور ایران در اجلاس جاری هم شاید تغییری اساسی در نقش و جایگاه این کشور در پروژه راه جدید ابریشم ایجاد نکند. در اجلاس جاری پکن هیاتی از ایران به سرپرستی حداد عادل، مشاور عالی آیت‌الله خامنه‌ای، شرکت کرده است.