کارون در چنگ انواع سدها و پساب‌ها
۱۳۹۰ اردیبهشت ۳۱, شنبه
منتقدان می‌گویند، پروژههای انتقال آب رودخانه‌ی کارون و دریاچه‌های مصنوعی حاصل از سدها‌ی احداث‌شده زمین‌های کشاورزی، مراتع و خانه‌های مردم اطراف را به زیر آب می‌برد. آنها خسارات اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی برای معیشت و اقتصاد استان‌های چهارمحال بختیاری و خوزستان را پیامدهای طبیعی این رویکرد می‌دانند.
کارون طولانی‌ترین رود ایران و تنها رود این کشور است که قسمتی از آن قابل کشتی‌رانی است. اهمیت کارون به حدی است که به قول ناصر کرمی، سردبیر خبرگزاری مستقل محیط زیست ایران (ایرن)، توانسته است یکی از مکاتب داستان‌نویسی ایران را شکل دهد.
کرمی می‌گوید: «ما در ایران سه مکتب داستان‌نویسی داریم، مکتب اصفهان، تهران و خوزستان یا جنوب. نویسندگان مکتب جنوب یا خوزستان مثل ناصر تقوایی، صادق چوبک، نسیم و ناصر خاکسار و احمد محمود خیلی رئالیست می‌نویسند. جالب است آن دسته از نویسندگان مکتب داستان‌نویسی آمریکا که رئالیست می‌نویسند هم مثل مارک تواین و همینگ‌‌وی می‌گویند که آن مکتب اطراف رودخانه‌ی می‌سی سی‌پی شکل گرفته که بزرگ‌ترین رودخانه‌ی قابل کشتی‌رانی آمریکا است. در ایران هم این مکتب دور کارون شکل گرفته که تنها رودخانه‌ی قابل کشتی‌رانی ایران است. جالب است که یک رودخانه می‌تواند مکتب داستان‌نویسی ایجاد کند. اما متأسفانه ما این رودخانه را تبدیل به کانال فاضلاب کرده‌ایم.»
کرمی بزرگ‌ترین مشکل رود کارون را ورود انواع پساب‌ها به این رودخانه می‌داند و تأکید می‌کند: «در خوزستان از رود کارون به عنوان یک سیستم خدادادی برای دفع فاضلاب استفاده می‌شود. یعنی تمام فاضلاب‌های موجود در این منطقه (کشاورزی، صنعتی، شهری و خانگی) به کارون می‌ریزد. سالانه ۲۰۰ میلیون متر مکعب فاضلاب، حتی فاضلاب‌های بیمارستانی، به کارون می‌ریزد. از رود زیبای دز در آن بالا که بگذرید و به ۱۰۰ کیلومتر پایین‌تر، به اهواز که برسید می‌بینید رودخانه به دریای عظیمی از لجن متحرک تبدیل شده است».
پدیده‌ای به نام "سدزدگی"
با این حال بسیاری اجرای پروژههای غیر کارشناسی و سدسازی‌های بیرویه و غیر استاندارد را از مشکلات اساسی این رودخانه می‌دانند.
عباس محمدی، مدیر گروه دیدهبان کوهستان و از منتقدان سدسازی، معتقد است که سدسازی در ایران «توسط یک گروه خاص انجام می‌شود که وانمود می‌کند که سد با پیشرفت، عمران و آبادی برابر است.»
او معتقد است: «آن چیزی هم که در کنار پروژه به عنوان ارزیابی زیست‌محیطی یا اجتماعی انجام می‌شود، آرایه‌ای بیش نیست، چون در هر صورت تصمیم سدسازی پیشاپیش گرفته شده است، صرف نظر از اینکه این سد مفید هست یا نه.»
وی می‌افزاید: «از دلایل این ادعای من هم این است که همین چند روز پیش آقای رضازاده، مدیر شرکت توسعه‌ی منابع آب، در سخنانی که در جام‌جم آنلاین چاپ شده گفت، تصمیم در مورد سدسازی در وزارت نیرو انجام می‌شود، بحث آبخیزداری و حفظ مراتع هم در وزارت جهاد سازندگی و این دو با هم هماهنگ نیست. همین جمله از زبان یک مسئول کافی است که ما با نگاهی انتقادی به کل پروژهی سدسازی نگاه کنیم. شما نمی‌توانید بدون اینکه به مسایل حوزهی آبخیز توجه کنید سد بسازید.»
در گزارشی که در ایبنانیوز (آژانس خبری بختیاری) با عنوان "فاجعه در کمین کارون" به چاپ رسیده از پدیده‌ای به نام "سدزدگی" یاد و تأکید شده که «وزارت نیرو بدون در نظر داشتن تبعات زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی» سدها «هر سال با هیاهوی فراوان و شتاب‌زده کلنگ احداث سدی دیگر را بر زمین می‌زند.»
مشکلات سد دز
عباس محمدی ادامه می‌دهد: «۴۰ یا ۴۵ سال پیش سد دز روی رودخانه‌ی دز ساخته شد. طبق آمارهای موجود، ۳۰ متر بالای دریچه‌های آبگیری‌این سد را رسوب گرفته. رسوب سد یعنی آبخیزهای ما اشکال دارد و فرسایش خاک شدید است. شما رودخانه‌ی کارون یا دز یا بسیاری از دیگر رودخانه‌های ایران را در هر موقع سال نگاه کنید می‌بینید که گل‌آلود است. یعنی ما بالادست که به آن آبخیز می‌گوییم را نمی‌توانیم حفاظت کنیم و بر اثر هر نوع بارندگی خاک شسته می‌شود و می‌‌آید داخل رودخانه و بعد پشت سد می‌ایستد.»
محمدی با انباشت رسوب در پشت سد ذر اشاره کرده و می‌گوید: «پیش‌بینی خود وزارت نیرو این است که ۷ سال دیگر ارتفاع رسوبات در پشت سد دز به رقوم آبگیری می‌رسد و وقتی ارتفاع رسوب به رقوم آبگیری رسید اساسا سد تبدیل به یک حوضچه‌ی تزئینی می‌شود». او می‌افزاید: «ما آن سد را ساخته‌ایم و به این نتیجه رسیده‌ایم، حالا آقایان می‌خواهند در بالاتر از این سد، ۳۰ تا ۴۰ کیلومتر بالاتر در منطقه‌ای جنگلی و بکر بلندترین سد جهان به نام سد بختیاری را بسازند. یکی از توضیحات مسئولان وزارت نیرو برای توجیه این سد این است که سد بختیاری رسوب سد دز را خواهد گرفت.»
محمدی در ادامه می‌گوید: «این را باید با خط زرد بر سردر همه‌ی مجامع جهانی سدسازی و طرح‌های آبیاری بنویسیم که در ایران چیزی جدید کشف شده و آن این است که شما سد بسازید برای اینکه رسوب یک سد دیگری را بگیرید. شما به جای اینکه فکری برای بالادست بکنی و رسوبات را کم کنی سدی با میلیاردها دلار هزینه می‌سازی برای اینکه رسوب بگیری؟ باز هم طرح دیگر این است که ۱۰ متر به ارتفاع سد دز اضافه کنند و این یعنی مثلا برای حداکثر برای ۱۰ سال دیگر مرگ این سد را به تعویق بیاندازیم ولی از طرفی دیگر معنای آن این است که شاید چندهزار هکتار جنگل و مرتع به زیر آب برود. چون سدی که ۱۰ متر بالا بیاید بالادست خود را به زیر آب می‌برد.»
سد گتوند علیا، عامل شوری کارون
در گزارشی که در ایبنانیوز به چاپ رسیده از میان ۱۲ پروژهی سدسازی و دو پروژهی عظیم انتقال آب بر روی رودخانه و سرشاخه‌های حوزهی آب‌ریز کارون به پروژهی سد گتوند علیا به دلیل نوع خاک محوطه‌ی مخزن این سد اشاره‌ی خاصی شده است.
این گزارش به محوطه‌ای به وسعت ده‌ها هکتار در شرق رودخانه‌ی کارون اشاره می‌کند که حاوی گنبدهای نمکی است و آبگیری و بالا آمدن آب باعث حل نمک در آب و بالا رفتن شوری آب رودخانه خواهد شد. شوری آب کارون در بخش جلگه‌ای خوزستان علاوه بر تأثیر بر آب شرب منطقه به زمین‌های زراعی وسیعی که از این رودخانه مشروب می‌شوند نیز صدمات جبران‌ناپذیر وارد خواهد کرد.
عباس محمدی به سدهایی مثل گتوند علیا و ۱۵ خرداد در مناطقی با املاح زیاد یا سد سیوند که به دلیل ویژگی زمین منطقه «اساسا آب در آن جمع نمی‌شود» یا «سد شورک خراسان شمالی که اساسا در آن آبی وجود ندارد که سد بخواهد آن را مهار کند» اشاره می‌کند و اینها را «نشان‌دهند‌ه‌‌ی شتاب‌زدگی در پروژههای سدسازی» و تنها هدف این پروژه‌ها را «خود سدسازی» می‌داند.
عبدالله کعبی، نماینده‌ی مردم آبادان در مجلس ایران، در اردیبهشت‌ماه در گفت‌وگو با "خانه ملت" ساخت چندین سد بر روی کارون را «از بزرگ‌ترین عوامل آلودگی این رودخانه» خواند، «به این گونه که وقتی آب این رودخانه به شهرهای پرجمعیت می‌رسد به یک کانال تبدیل می‌شود.»
کعبی با اشاره به سرازیر شدن انواع پساب‌ها به کارون افزود، کارون در صورتی می‌تواند آلودگی‌های خود را پالایش کند که میزان آب ورودی‌اش حدود ۳۰۰ متر مکعب در ثانیه باشد، اما هم‌اکنون میزان آب ورودی این رودخانه حدود یکصد متر مکعب در ثانیه است.
فریبا والیات
تحریریه: مصطفی ملکان