"بدترین دوران مناسبات ایران و آذربایجان" در زمان احمدی‌نژاد
۱۳۹۲ خرداد ۱۳, دوشنبه
با روی کارآمدن محمود احمدی‌نژاد در سال ۱۳۸۴ سیاست خارجی ایران توجه به همسایگان را در اولویت قرار داد. توجه به جمهوری آذربایجان در شمال غربی اما با تنش و چالش همراه شد.
مقامات دولت آذربایجان و کارشناسان این کشور انتقاد کردند که حتی سفیران ایران در دوران محمود احمدی‌نژاد رویکرد امنیتی داشته‌اند. هر دو کشور به دلیل بازداشت شهروندان خود بارها یادداشت اعتراضی منتشر کردند.
از "دخالت و موازی‌کاری سپاه پاسداران با وزارت خارجه ایران در جمهوری آذربایجان" نیز انتقاد شده است. روی هم رفته بسیاری از کارشناسان بر این عقیده‌اند که تنش بین ایران و جمهوری آذربایجان در دو دوره‌ی ریاست جمهوری احمدی‌نژاد افزایش پیدا کرد.
حمله‌ی "ارتش سایبری ایران" به سایت‌های دولتی آذربایجان
عواملی چون حمله‌ی "ارتش سایبری ایران" به سایت اینترنتی تلویزیون جمهوری آذربایجان، سایت شرکت هواپیمایی دولتی آذربایجان و سایت کمیته‌ی ملی المپیک آن کشور در سال ۲۰۱۲ باعث خشم رهبران جمهوری آذربایجان شد.
اخراج نماینده‌ی رادیو و تلویزیون دولتی ایران از جمهوری آذربایجان نیز سبب اعتراض کتبی ایران به اقدامات "غیر‌‌‌دوستانه" مقامات جمهوری آذربایجان شد. این گونه تنش‌ها بین دو کشور تا امروز نیز ادامه دارد.
تنش جدید؛ اخراج ۴ کارمند سفارت ایران در باکو
در ۱۱ خرداد ۱۳۹۲ چهار تن از کارمندان سفارت ایران در باکو مجبور شدند این کشور را ترک کنند. به نوشته‌ی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) محسن پاک آیین، سفیر ایران در جمهوری آذربایجان، گفته است که علت خروج کارمندان، خاتمه‌ی اعتبار ویزای آنان بوده است.
رسانه‌های آذربایجان از قول سفیر ایران نوشتند که خالده خالد و شمخال حسین‌اف، شهروندان آذربایجان، در ایران بازداشت شده‌اند. سفیر ایران گفته است که اطلاعی از محل نگهداری این دو ندارد.
این دو شهروند جمهوری آذربایجان در ۳۰ آوریل ۲۰۱۳ در تبریز بازداشت شدند. وزارت امور خارجه ایران اعلام کرد که آنان به دلیل "انجام فعالیت‌های غیر قانونی" بازداشت شده‌اند.
به رغم این حادثه، عباس عراقچی، معاون آسیا و اقیانوسیه وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی، ۷ خرداد ۱۳۹۲ روابط تهران- باکو را "دوستانه و برادرانه" توصیف کرد.
کاهش ۳ برابری تبادلات تجاری در دوران احمدی‌نژاد
دالغا خاتین‌اوغلو، مدیر اخبار ایران بخش انگلیسی خبرگزاری "ترند"، در تحلیل مناسبات دو کشور یادآور می‌شود: «در دوران خاتمی شرکت‌های بزرگ ایرانی بازار مواد غذایی و بهداشتی و عمرانی آذربایجان را تقریبا در دست گرفتند. در سال ۱۹۹۶ حجم تجارت دوجانبه میان دو کشور حدود ۲۷۰ میلیون دلار بود، این رقم در سال ۲۰۰۵ به حدود ۶۴۰ میلیون دلار رسید».
وی می‌افزاید: «در دوران احمدی‌نژاد این حجم کاهش یافت و در سال ۲۰۱۱ تقریبا به ۳۰۰ میلیون دلار رسید. بر اساس داده‌های گمرک ایران آمار صادرات آذربایجان به ایران در فرودین ماه امسال [۱۳۹۲] نسبت به سال گذشته تا سه برابر کاهش یافته است و حجم واقعی تجارت دوجانبه ایران و آذربایجان به زیر سقف بازرگانی دوجانبه در سال ۱۹۹۷ رسیده است.»
به گفته‌ی خاتین‌اوغلو، در دوران محمود احمدی‌نژاد ده‌ها نمایندگی شرکت‌های بزرگ ایرانی در آذربایجان مانند شرکت تولیدکننده شوینده‌های "پاک" یا "ایران خودرو" مجبور به ترک آذربایجان شدند؛ ده‌ها شرکت دیگر نیز ورشکست شدند.
"اعمال نفوذ و مناسبات امنیتی"
گفته می‌شود در دوران دولت‌های نهم و دهم تلاش ایران برای اعمال نفوذ در جمهوری آذربایجان صرفا "امنیتی" بوده است؛ موضوعی که به باور کارشناسان آذری موجب نگرانی بی‌اندازه دولت آذربایجان شد.
مناسبات جمهوری آذربایجان با آمریکا، اسرائیل و ناتو نیز سبب نارضایتی دولت محمود احمدی‌نژاد شده بود. خاتین‌اوغلو می‌گوید، آمریکا و ناتو در دوران خاتمی پایگاه‌های هوایی آذربایجان را مدرنیزه کردند و به رغم آن مناسبات ایران و آذربایجان رشد کرده بود و مشکلی برای ایران نداشت؛ «اگر این روابط مشکل‌دار بود، قبل از ایران بایستی صدای روسیه در می‌آمد، در حالی که این کشور هم اکنون سومین شریک تجاری بزرگ آذربایجان است».
"دیپلماسی مردمی بهتر از دیپلماسی دولتی است"
به نظر علی محمدی، مدیر مسئول تارنمای "حقایق قفقاز" در ایران، مناسبات مردم دو کشور بهتر از مناسبات سطح دولتی بوده است. وی در گفت‌وگو با دویچه وله تاکید می‌کند که "دیپلماسی مردمی" ایران و آذربایجان از ابتدا فراز بوده تا فرود و روابط مردم دو کشور از زمان استقلال آذربایجان تا کنون مثبت بوده است.
به اعتقاد این کارشناس مقیم اردبیل: «ما هم کاهش مناسبات اقتصادی ایران و آذربایجان را به عنوان یک موسسه‌ی مردم نهاد قبول داریم و سعی می‌کنیم که به بهبود روابط حداقل در دیپلماسی مردمی کمک کنیم. اما بهبود روابط ایران و آذربایجان برمی‌گردد به خود دولت آذربایجان و دولت‌های فرامنطقه‌ای که در آنجا حضور دارند و تاثیرگذار هستند و آنها تلاش می‌کنند که مناسبات دو کشور به حداقل برسد.»
"دولت آذربایجان در افزایش تنش مقصر است"
علی محمدی هم مانند بسیاری از کارشناسان امور قفقاز در ایران "دخالت ایران در امور دولت آذربایجان" را قبول ندارند و بر این باور است که تنش و چالش‌های موجود میان دو کشور از عملکرد دولتمردان آذربایجانی ناشی می‌شود. وی در این رابطه به دویچه وله می‌گوید: «بحث لغو روادید و کمک به نخجوان نشانگر این است که جمهوری اسلامی در روابط با آذربایجان حسن نیت دارد و سعی می‌کند تنش‌ها و چالش‌ها کم‌تر شود و بیشتر این اختلافات برمی‌گردد به حکومت آذربایجان. در ایران هر فردی هم به مقام ریاست جمهوری انتخاب بشود این سیاست کلی نظام جمهوری اسلامی را عملی خواهد کرد.»
علی محمدی، مدیر مسئول تارنمای حقایق قفقاز، ادامه می‌دهد: «بحث مربوط به امنیتی‌کردن مناسبات از سوی جمهوری اسلامی ایران به نظر من که حدود ۱۵ سال در این حوزه فعالیت دارم، اشتباه است. آذربایجان برای حل برخی از مشکلات باید اقدام کند، بحث روادید را حل کند و به شهروندان خود اجازه دهد تا برای معالجه یا تجارت به جمهوری اسلامی ایران سفر کنند و مانعی برای مسلمانان این کشور ایجاد نکند، در آن صورت من فکر می‌کنم مسائل حل بشود و روابط بهبود پیدا بکند.»
امید به بهبود مناسبات پس از انتخابات
خاتین‌اوغلو، کارشناس مقیم باکو از خبرگزاری ترند، هم در صحبت‌های خود با دویچه وله نتیجه می‌گیرد، با تغییر سفیر قبلی و شروع کار محسن پاک آیین در نیمه‌ی دوم سال ۲۰۱۲، "بحران سیاسی دوجانبه" فروکش کرد، اما انتظار نمی‌رود طی چند سال آینده بازاری که ایرانی‌ها در آذربایجان به رقیبان ضعیف‌تر از خود واگذار کردند، دوباره به دست آید.
این کارشناس بر این عقیده است که در دوران محمود احمدی‌نژاد آذربایجان و ایران "بدترین" مناسبات را تجربه کرده‌اند. وی "دور نگهداشتن دست نیروهای امنیتی از دستگاه دیپلماتیک" و "احتراز از رویکرد امنیتی" را بهترین درسی می‌داند که رئیس دولت یازدهم می‌تواند از محمود احمدی‌نژاد بگیرد.