وضعیت آموزش و پرورش در عراق

جادۀ کتاب موسوم به "المتنبی"، شاعر و ادیب بزرگ عربی در قرن چهارم هجری قمری، در گذشته همیشه علاقمندان زیادی از قاهره، بیروت و سراسر مشرق زمین داشت.

بغداد نه تنها یک مرکز تجارتی و محل سرگرمی های گوناگون در منطقه بود، بلکه پرورشگاه هنر و آموزش نیز شمرده می شد. هرکسی که در مورد چیزی می خواست مطالعه کند، روز جمعه به بازار کتاب فروشی المتنبی می رفت و با یک بسته کتاب مستعمل و یا جدید این بازار را ترک می کرد. در قهوه خانۀ این بازار نویسندگان، هنرمندان، فیلمسازان و روشنفکران برای تبادل افکار گردهم می آمدند. نخبه های این سرزمین در میان کتاب ها - چنین بود تصویر عراق در سال های 1970 و 1980 میلادی.

دانش متاع ارزشمندی بود

ریاض کادو، که خود در رشتۀ انجنیری تحصیل کرده و دورۀ عملی را در لندن سپری کرده است، می گوید: "دانش در آن زمان متاع بسیار ارزشمندی بود". پدر و مادر ریاض هر دو در ایالات متحدۀ امریکا آموزش مسلکی دیده اند. در آن زمان حکومت بسیار سخاوتمند بود، چنانچه میلیون ها عراقی بورس تحصیلی دریافت می کردند. ممتازترین شاگردان جهت تحصیلات عالی به بریتانیا، آلمان و یا ایالات متحدۀ امریکا فرستاده می شدند، و کسانی که نمرات پایین تر داشتند به اتحاد شوروی و یا کشورهای اروپای شرقی و یا هم به مصر می رفتند. زمانی که این افراد به کشور شان بر می گشتند، در سطوح رهبری کار می یافتند و از امتیازات دیگری، مثل استفاده از خانه های دولتی، برخوردار بودند. ریاض کادو می گوید: "از همین رو هرکسی آرزوی تحصیلات خوب را داشت". اما به باور این انجنیر 51 ساله امروز همه چیز دگرگون شده است. در آن زمان یک دینار عراقی معادل سه دالر بود، در حالی که امروز یک دالر معادل 1200 دینار است. این کشور از هرنگاه و به شکل بی نظیری سقوط کرده است.

عدم تبادل اکادمیک در نتیجۀ تجرید

بُعد ویرانی های سه جنگ ذهن ها را هم در عراق متأثر گردانید. تعزیرات در سال های 1990 میلادی، پس از جنگ دوم علیه کویت، درزهای عمیقی را در این کشور ایجاد کرد. از آن به بعد ایالت های کردنشین در شمال عراق، در مقایسه با بخش های دیگر این سرزمین، به گونۀ دیگری رشد کردند. ساحۀ منع پرواز، که از جانب سازمان ملل متحد فیصله گردید، از یک سو مانعی بود در برابر تعقیب و پیگرد از سوی حکومت صدام حسین، از سوی دیگر سد راه هرگونه پیشرفتی بود. تبادل اکادمیک دیگر عملاً ناممکن بود. ساختارهای کهن خانوادگی به زودی عرصۀ تعلیم و آموزش را نیز متأثر ساخت. تنها به پسران اجازۀ مکتب رفتن داده می شد، آنهم به یک پیمانۀ بسیار ناچیز. هزاران کردی از ترس جاسوسان رژیم دیکتاتوری به خارج فرار کردند. در زمان تجرید ساحۀ کردنشین بازهم هزاران تن دیگر وطن شان را ترک کردند.

باقی ماندۀ عراق هم تجرید شده بود، اما به گونۀ دیگری. در این مناطق هرچند تبادل در سطح اکادمیک و یا مکاتب هنوز کماکان وجود داشت، اما کشور روز به روز فقیر تر می شد. ساختمان های مکاتب و دانشگاه ها فرسوده و کهنه می شدند و تکنالوژی جدید در اختیار مؤسسات علمی و آموزشی قرار داده نمی شد.

سوءقصد ها علیه نخبگان

اشغال عراق توسط امریکاییان و بریتانیایی ها ترور در این کشور را در پی داشت. استادان مکاتب و دانشگاه ها هرچه بیشتر در معرض خطر قرار داشتند. مهاجرت دانشمندان، یا به اصطلاح "فرار مغزها"، در این زمان به حدی رسید که عراق هیچگاهی آن را تجربه نکرده بود. نخبگان هدف سوءقصدها قرار می گرفتند. استادان دانشگاه ها، معلمان، داکتران، حقوقدان ها و سیاستمداران به قتل می رسیدند، اختطاف می شدند و یا تهدید می گردیدند. هرگاه یک استاد نمرۀ پایینی به شاگردش می داد، خطر آن می رفت که شاگرد او را به ضرب گلوله بکشد. یک استاد دانشگاه بدون تفنگچه از خانه بیرون نمی رفت.

زمانی که دومین بمب جاسازی شده در یک موتر به تأریخ 5 ماه مارچ سال 2007 در باز کتاب فروشی "المتنبی" انفجار کرد، سراسر این جاده به ویرانه مبدل شد، و تقریباً یک صد تن هم جان باختند. در 9 سال اخیر تقریباً یک میلیون نفر، به شمول شمار زیاد فرهنگیان، شهر بغداد را ترک گفتند. هرچند در دو سال اخیر میزان سوءقصدها در عراق کاهش یافته است، اما بسیاری از کسانی که فرار کرده اند به وضعیت موجود هنوز اعتماد نمی کنند. تنها شمار اندکی به خانه های خود برمی گردند.

اصلاحات در نظام آموزشی کردها

کردستان عراق در سال های اخیر کاملاً به گونۀ دیگری رشد کرد. شمار زیادی از استادان دانشگاه ها و مکاتب، که از ترس خشونت ها بغداد را ترک کرده بودند، به سه ایالت خودمختار کردنشین، اربیل، دهوک و سلیمانیه پناه بردند. آنها اکنون در آنجا تدریس می کنند. افزون بر آن هزاران کردی با دانش و تجارب علمی که در اروپا و یا ایالات متحدۀ امریکا فرا گرفته اند، از مهاجرت برگشته اند. یکی از عودت کنندگان از سویدن وزیر معارف حکومت منطقه یی کردستان است. او سه سال پیش سیستم درسی سویدن را در آنجا پیاده کرد.

با آنهم تدریس به همان شیوۀ سابق صورت می گیرد، طوری که معلم لکچر می دهد و شاگردان می نویسند و آن را حفظ می کنند. برای تطبیق شیوه های پیشرفتۀ تدریسی به گونۀ سویدن و یا کشورهای دیگر اروپایی، هنوز زمان زیادی نیاز است. در حال حاضر شاگردان در کردستان عراق علیه فشار درسی به شیوۀ سویدن به اعتراضات خیابانی دست می زنند.

سیونسون برگیت/ صفی الله ابراهیم خیل

ویراستار: عارف فرهمند