زبان مادری چگونه مغز ما را شکل می‌دهد؟

پژوهشگران انستیتوت ماکس‌پلانک در آلمان برای این که ارتباط میان زبان مادری و مغز انسان را دریابند، دو گروه را مورد آزمایش قرار دادند: یک گروه کسانی که زبان مادری شان آلمانی است و گروه دوم کسانی که زبان مادری شان عربی است. این دو زبان از بسیاری لحاظ باهم تفاوت‌های زیادی دارند.

به صفحه اینستاگرام دویچه وله بپیوندید

کسی که زبان مادری‌اش عربی است، باید در هنگام مکالمه به تلفظ و ادای کلمات دقیق گوش دهد تا منظور طرف را بفهمد که مثلاً منظورش «کتاب» است یا «کاتب». هر دو واژه از «ک – ت – ا- ب» تشکیل شده اند. این گونه ترکیب در کلمات عربی بسیار متداول است.

بیشتر بخوانید: تحقیق: دروغ‌گویی مغز را تغییر می‌دهد

کسی که زبان مادری‌اش آلمانی است، برخلاف باید پیش از همه به ساختار جمله تمرکز کند. دلیل آن این است که برخی افعال در زبان آلمانی بستگی به شکل جمله به دو قسمت می‌شکند و در موقعیت‌های متفاوت جمله مورد استفاده قرار می‌گیرد. به گونه مثال در جمله (Leihst du dir das Buch von deinem Lieblingsschriftsteller aus?) به مفهوم «آیا کتابی از نویسنده مورد علاقه‌ات را امانت می‌گیری؟» واژه امانت دادن یا قرض دادن (ausleihen) به دو بخش (Leihst) و (aus) تقسیم شده که در جاهای متفاوت جمله قرار گرفته اند.

سوال این است که آیا این تفاوت میان زبان‌های آلمانی و عربی را در مغزهای گویندگان دو زبان نیز می‌توان مشاهده کرد؟ پژوهشگران علوم شناختی و عصبی در انستیتوت ماکس‌پلانک در لایپزیگ دقیقاَ برای یافتن این پرسش تحقیقاتی را انجام داده اند. این تیم محققان ۴۷ فرد با زبان مادری عربی و ۴۷ تن دیگر با زبان مادری آلمانی را مورد مطالعه قرار داده اند.

محققان در انتخاب اشتراک‌کنندگان این آزمایش به این نکته توجه کردند که آن‌ها تک‌زبانه بزرگ شده باشند و یک زبان مادری داشته باشند. اشتراک‌کنندگان این پژوهش در کنار زبان مادری‌شان اندکی انگلیسی می‌دانسته اند.

اسکن مغز تفاوت‌ها را نشان می‌دهد

این محققان از اشتراک‌کنندگان خواستند که مغز شان را مورد یک نوع خاص تصویربرداری پرتو مقناطیسی (ام آر تی) قرار بدهند. این نوع «ام آر تی» نه تنها اسکن بسیار واضحی از مغز می‌گیرد، بلکه در مورد ارتباطات رشته‌های عصبی موسوم به آکسون‌ها نیز معلومات می‌دهد. به کمک این داده‌ها، محققان توانستند محاسبه کنند که بخش‌های مختلف مغز در انسان‌های با زبان‌های مادری آلمانی و عربی به چه شدتی باهم ارتباط و پیوند دارند.

آلفرید انواندر، محقق رشته عصب‌-روان‌شناسی در انستیتوت ماکس‌پلانک و یکی از نویسندگان این تحقیق گفت: «نتیجه این تحقیق ما را بسیار متعجب کرد، چونکه همیشه تصور می‌کردیم زبان فراگیر است. ما فکر می‌کردیم، این که زبان در کدام بخش‌های مغز پردازش می‌شود و ارتباط میان بخش‌های متفاوت مغز چقدر قوی است، ارتباطی به نوعیت زبان ندارد.»

این محققات دیدند که در انسان‌های با زبان مادری عربی، نیمه‌های چپ و راست مغز قوی‌تر با یک‌دیگر ارتباط دارند. به همین گونه در این گروه ارتباط میان لوب‌ تِمپورال (Temporal lobe) و لوب پاریتال در بخش وسطی (Parietal lobe) در مغز نیز بسیار قوی بوده است.

مراکز عصبی برای تلفظ و مفهوم

با توجه به نوعیت زبان عربی، ارتباطات قوی در این بخش‌های مغز قابل درک است. این بخش‌های مغز مسئول پردازش تلفظ و اهمیت زبان مکالمه است. به این لحاظ، کسی که زبان مادری‌اش عربی است، باید دقیق تمرکز کند که یک کلمه چگونه تلفظ می‌شود و چه مفهومی دارد. مثال خوبی در این زمینه کتاب، کاتب و کتب است که تقریباً همه عین حروف را دارند.

این پژوهشگران در افرادی با زبان مادری آلمانی ارتباط قوی در نیمه چپ مغز با لوب پیشانی (Frontal lobe) در قسمت فوقانی مغز یافتند. این نیز قابل فهم است، چونکه این قسمت‌های مغز مسئول پردازش جمله‌بندی و ساختار جمله است. به این ترتیب، افرادی با زبان مادری آلمانی می‌توانند جملات پیچیده و طولانی را که فعل در آن‌ها می‌شکند و اجزای متفاوت فعل در جاهای متفاوت جمله به کار می‌روند، به سادگی درک کنند.

انواندر توصیح داد: «تحقیقات ما اطلاعاتی در این زمینه فراهم کرد که مغز ما چگونه خود را با نیاز‌های شناختی مطابقت می‌دهد. به این ترتیب شبکه ساختاری زبان (در مغز) از زبان مادری ما متاثر است.»

این گرافیک اسکن‌های مغز شدت ارتباط مناطق مختلف مغز در هر دو گروه را نشان می‌دهد. سمت راست: اسکن مغز عربی‌زبان‌ها/ سمت چپ: اسکن مغز آلمانی‌زبان‌ها

معلومات با ارزش

این محقق می‌گوید یادآوری این نکته مهم است که این ارتباطات متفاوت بخش‌های مغز در انسان‌های با زبان مادری متفاوت نه امتیاز است و نه کدام کاستی. او می‌گوید: «این ارتباطات درونی (مغز) تنها متفاوت است، نه بهتر یا بدتر.»

صفحه یوتیوب دویچه وله دری

اما یافته‌های علمی در مورد متفاوت بودن ارتباطات مراکز زبانی در مغز برای هر دو گروه مورد مطالعه مزایایی دارد. به گونه مثال، با این شناخت علمی می‌توان آن افرادی را که در اثر سکته مغزی دچار اختلال زبانی یا زبان‌پریشی شده اند، بهتر معالجه کرد. برای افرادی با زبان‌های مادری متفاوت می‌توان روش‌های متفاوت تداوی ایجاد کرد تا آن‌ها دوباره صحبت کردن را یاد بگیرند.

انواندر می‌گوید: «علاوه بر این، تعمیم دادن این تحقیق به زبان‌های دیگر بسیار هیجان‌انگیز خواهد بود.» محققان انستیتوت ماکس‌پلانک در تحقیقات دیگر افرادی را با زبان مادری آلمانی، انگلیسی و چینی زیر آزمایش دارند که هنوز نتایج آن اعلام نشده است.

به این لحاظ، هنوز به صورت قطع نمی‌توان گفت که آیا زبان بر مغز تاثیر می‌گذارد؟ و اگر بله، تا چه میزانی. به این خاطر نیاز به تحقیقات بیشتر است.

روش‌های جدید برای آموزش زبان

پژوهشگران می‌خواهند در بخش دوم این تحقیق دریابند که در مغز افراد عربی زبان در هنگام آموزش زبان آلمانی چه اتفاقاتی می‌افتد. انواندر می‌گوید: «ما با هیجان می‌خواهیم ببینیم که این شبکه بندی (بخش‌های زبانی در مغز) با آموزش یک زبان جدید چگونه تغییر می‌کند.»

قرار است یافته‌های این تحقیق در بهبودی روش‌های آموزش زبان بیگانه مورد استفاده قرار بگیرد. شاید تدوین طرح‌های آموزشی زبان خارجی با توجه به زبان مادری ممکن شود، اما تا آن زمان به تحقیقات بیشتری نیاز است.

یادداشت: این گزارش در سال ۲۰۲۳ نشر شده بود و به مناسبت روز جهانی زبان مادری باز نشر شده است.