رسانه های افغانستان: دست آورد بی نظیر اما در مخاطره
۱۳۹۳ فروردین ۴, دوشنبه
در زمان براندازی طالبان توسط نیروهای تحت رهبری ایالات متحده در سال 2001، بخش رسانه های این کشور جنگ زده تقریبا از بین رفته بود. طالبان طی سال های حکومت شان بین 1996 تا 2001 تقریبا همه رسانه ها را در کشور ممنوع کرده بودند. یک مورد استثنایی رادیو شریعت بود که به عنوان بلندگوی رژیم فقط برنامه های مذهبی و فرامین را نشر می کرد.
تماشای تلویزیون یا شنیدن موسیقی جرم شناخته می شد و مجازات در پی داشت. زیرساخت های ارتباطات جمعی کشور تقریبا از بین رفته بود. اما پس از مداخله نیروهای ناتو در افغانستان در پی حملات تروریستی 11 سپتمبر 2001، رسانه های افغانستان دوباره متولد شدند. مبالغ هنگفت سرمایه گذاری خارجی جهت بازسازی کشور هزینه شد که باعث گسترش مطبوعات، رادیو و تلویزیون گردید.
امروز افغانستان دارای یک گستره وسیع رسانه یی است که از 65 کانال تلویزیونی، 174 فرستنده رادیویی و صدها روزنامه و مجله تشکیل شده است. تقریبا 86 درصد مردم به خدمات ارتباطی و مخابرات دسترسی دارند.
برای بسیاری از افغان ها توسعه سریع رسانه ها در عصر پسا طالبان یک موفقیت چشمگیر است. مردم افغانستان تا مدت ها حتی به رسانه ها بیشتر از حکومت و محکمه ها اعتماد می کردند. این را تحقیق نهاد امریکایی "بنیاد آسیا" نشان می دهد که در سال گذشته انجام شده است. بر اساس این تحقیق، تقریبا 68 درصد مردم به رسانه های الکتریکی، 47 درصد به پارلمان و 43 درصد به سیستم قضایی این کشور اعتماد داشتند.
شکاف میان شهر و قریه
اما شکوفایی رسانه ها عمدتا به چند شهر بزرگ محدود می شود. در آنجاها دسترسی به اطلاعات و تامین برق مطمین تر است. در روستاها وضعیت فرق می کند. طبق گزارش "بنیاد آسیا" در مناطق روستایی زیرساخت های رسانه یی وجود ندارد و رشد رسانه ها محسوس نیست. افزون بر این شمار زیادی – تقریبا 9 میلیون افغان – نمی توانند بخوانند و بنویسند.
مهمترین وسیله اطلاع رسانی در افغانستان رادیو است. براساس یک کار تحقیقاتی که به سفارش اداره توسعه بین المللی ایالات متحده امریکا «یو اس ای آی دی» انجام شده، بیش از 60 درصد از شهروندان افغانستان برنامه های رادیویی سرتاسری را تعقیب می کنند. تلویزیون با حدود 48 درصد در جایگاه دوم قرار دارد.
کمک خارجی
کارشناسان می گویند، گرچه رشد رسانه ها در افغانستان بی نظیر است، اما این سکه یک روی دیگر هم دارد: میلیون ها دالر کمک بین المللی جهت تاسیس رسانه های مستقل به کشور سرازیر شدند. بخش بزرگی از 2.8 میلیارد کمک آلمان برای افغانستان نیز به همین منظور هزینه شده است. به نظر منتقدین این حمایت مالی باعث شده که فرستنده های متعدد رادیویی و تلویزیونی مانند سماروق از زمین برویند. آن ها برنامه هایی برای کسب درآمد ندارند و ادامه فعالیت آنها منحصرا به تمویل مالی حمایت کنندگان خارجی وابسته است.
در گزارش "انستیتوت صلح" امریکا «یو اس آی پی» از سال 2010 آمده است که طرح کشورهای کمک کننده مبنی بر «تاسیس بسیار سریع نهادهای رسانه یی که اقتصاد افغانستان نمی تواند مسوولیت آن ها را بر دوش گیرد» توصیه نمی شود. افزون بر این اندریو ویلدر، کارشناس آسیای جنوبی در بنیاد «یو اس آی پی» می گوید که کاهش کمک های مالی رسانه های افغانستان را به خطر می اندازد: «کاهش فوری و شدید کمک های مالی منجر تاثیر بی ثبات کننده دارد و بر بسیاری از دست آوردهای اجتماعی اقتصادی ده سال گذشته تاثیر بد می گذارد».
تاثیرگذاری خارجی بر صحنه رسانه های افغانستان صرف به سرمایه گذاری ها محدود نمی شود و بر محتوای برنامه ها نیز تاثیر می گذارد. شمار برنامه های خارجی سرگرم کننده به خصوص فلم های هندی و سریال های عامه پسند در حال افزایش است.
در گزارش "انستیتوت صلح" آمده است که چنین فلم ها و سریال هایی بسیار محبوب هستند، اما از سوی دیگر بسیاری از افغان ها می گویند که این برنامه ها ایده ها و پیام هایی را انتقال می دهند که در تضاد با سنت های محلی و فرهنگ افغانستان می باشند.
در گزارش «یو اس آی پی» آمده است که این تضاد، برخورد ارزش های محافظه کارانه با قاعده آزادی بیان را در این کشور بحران زده نشان می دهد.
نفوذ سیاسی
حق آزادی بیان و نظر در قانون اساسی افغانستان که در سال 2004 اجرایی شد، درج شده است. افزون بر این قوانینی در افغانستان برای محافظت از مطبوعات تصویب شده اند. اما در گزارش «مرکز کمک به رسانه های بین المللی» یا «سی آی ام ای» که در امریکا مستقر است، آمده است: «حکومت افغانستان با این وجود از بخش های محدود کننده در قوانین یا قانون اساسی برای آزار و اذیت سازمان های رسانه یی و مجازات گزارش گران استفاده می کند».
به طور مثال حکومت افغانستان در همان سال سعی بر محدود کردن نفوذ رسانه های خارجی نموده و کنترول رادیو، تلویزیون و مطبوعات را تشدید کرده است. افزون بر این مقام های دولتی یک سلسله از «تخلف های» رسانه یی را در یک فهرست جمع آوری کرده و یک کمیسیون شکایات تاسیس کرد که توسط دولت کنترول می شود. این اقدام ها باعث برانگیختن اعتراض ها در داخل و خارج کشور شد و کابل را وادار کرد که مسوده قانون را دوباره نویسی کند. این پیشامد نشان داد که خبرنگاران و سازمان های رسانه یی کشور با چه چالش هایی مواجه هستند.
خشونت علیه خبرنگاران
شلدون هیمل فارب، کارشناس امور رسانه یی در "انستیتوت صلح" امریکا به دویچه وله گفت: «خبرنگارانی که خطاها و تخلف های جنگ سالاران، شورشیان یا قدرتمندان سیاسی را برملا کنند، مورد تهدید یا لت و کوب قرار می گیرند و یا حتی به قتل می رسند. این مساله امکانات آن ها را برای رسیدگی عمیق تر به مسایل محدود می سازد».
حملات و شورشگری های طالبان و همچنین یک فرهنگ حاکم عدم مجازات این کشور را یکی از خطرناک ترین مناطق برای گزارشگران ساخته است. آمار «کمیته مصونیت خبرنگاران افغانستان» از دست کم 35 مورد حمله بر خبرنگاران در نیمه دوم سال 2013 گزارش می دهد.
اما خبرنگاران فقط از سوی طالبان و خلاف کاران تهدید نمی شوند، بلکه حکومت نیز بر آن ها فشار وارد می کند. سازمان دیده بان حقوق بشر در جدیدترین گزارش اش درباره افغانستان می نویسد: «ما با نگرانی زیاد شاهد این هستیم که شمار حملاتی که کارمندان حکومت و نیروهای امنیتی افغان در آن دخالت دارند، افزایش می یابد».
ساری کیوفو، فعال حقوق بشر از «شبکه تحلیلگران افغانستان» معتقد است که این روند منجر به خودسانسوری رسانه ها شده است. او می گوید که خبرنگاران امروز در مورد موضوعاتی که ممکن است هدف «سانسور حکومت» قرار گیرند، شامه تیزتری دارند و از اقدام های سرکوب گرانه در صورت انتقاد علنی از حکومت می هراسند.
در فهرست کشورهای دارای آزادی مطبوعات که سازمان «گزارشگران بدون مرز» سالانه نشر می کند، افغانستان در سال 2013 در میان 179 کشور در جایگاه 128 قرار داشت. کارشناسان گمان می کنند که مطبوعات در حال تحول و رو به گسترش افغانستان در آینده نیز همچنان باید با مشکلات زیادی مبارزه می کنند. طرح خروج نیروهای ناتو از افغانستان تا پایان سال روان میلادی نیز احتمالا بر دشواری وضعیت آن ها می افزاید.