رابطه میان آب و توسعه اقتصادی درافغانستان

برای دیدن آلبوم عکس هفته جهانی آب اینجا کلیک کنید.

هفته گذشته را به نام هفته آب نام گذاری کرده اند. به نظر می رسد دلیل این امر در این واقعیت نهفته است که با گذشت هر روز به دلیل افزایش نفوس و گسترش فعالیت های صنعتی و زراعتی نیازمندی جوامع بشری به آب را افزایش داده و بیشتر از هر زمان دیگر نقش مدیریت منابع آبی را در جهت دهی به فرآیند توسعه برجسته ساخته است. برعلاوه اهمیت آب در شکل دهی جوامع بشری، امروز تعداد زیادی از محققان تلاش دارند که رابطه بین منابع آبی وتوسعه اقتصادی را تبیین کنند.

توسعه اقتصادی به فراگرد اشاره دارد که در نتیجه آن بهبود در کیفیت زندگی مردم به وجود می آید. برای سنجش بهبود در کیفیت زندگی مردم مهم ترین شاخص را که سازمان های بین المللی استفاده می کنند شاخص توسعه انسانی است که یک بخش عمده و اساسی آن را بهبود در سطح استندردهای صحی و افزایش عاید سرانه در یک کشور تشکیل می دهد.

اگر به این دو تا شاخص (عاید سرانه و بهبود در استندردهای صحی) نگاه کنیم شاید بتوان رابطه ای را که بین آب و توسعه وجود دارد تا حدودی قابل درک ساخت. میزان مرگ و میر مادران و کودکان از جمله شاخص های فرعی است که در سنجش کیفیت خدمات صحی مورد استفاده قرار می گیرد. نرخ بالای مرگ و میر مادران و کودکان در کشورهای توسعه نیافته یکی از مهم ترین نشانه های توسعه نیافتگی محسوب می شود.

گزارش های توسعه انسانی سازمان ملل نشان می دهد که سالانه هزاران انسان به خصوص کودکان با استفاده از آب های ناسالم می میرند. این گزارش بحران کمبود آب و استفاده از آب های ناسالم را یکی از جدی ترین چالش ها در مقابل توسعه در کشورهای توسعه نیافته به حساب می آید. چون اولا استفاده از آب های ناسالم میزان سرمایه انسانی نیروی کار را به شدت کاهش داده نیروی کار را در مقابل امراض مختلف آسیب پذیر می سازد. هم چنان با کاهش توانمندی نیروی کار میزان بهره وری آن ها را در پروسه تولید به پایین ترین سطح ممکن می رساند. ثانیا آسیب پذیری های ناشی از استفاده از آب های ناسالم منجر به کاهش درآمد، کاهش قدرت خرید و افزایش فقر می شود. کاهش درآمد خانواده های آسیب پذیر از یک طرف ناشی از پایین آمدن میزان بازده نیروی کاری شان می باشد و از طرف دیگر خانواده های آسیب پذیر ناگزیر قسمت زیاد از درآمد شان را از مصرف در سایر عرصه ها بیرون کرده و صرف مبارزه با این مشکل می کنند. به همین دلیل است که امروز سازمان ملل حق دسترسی به آب سالم را جز از حقوق مهم انسانی قلمداد می کند.

از جهت دیگر منابع آب و مدیریت سالم آن می تواند میزان عاید سرانه را در کشورهای مثل افغانستان که زارعت نقش مهم در ساختار اقتصادی شان دارد، به صورت چشم گیر افزایش داده و منجر به رشد اقتصادی شود.

افغانستان و منابع سرشار آبی

در تقسیم بندی کشورها به لحاظ داشتن منابع آب افغانستان در زمره کشورهای نیست که با کمبود منابع آب مواجه اند. ارزیابی های وزارت انرژی و آب نشان می دهد که ذخایر آبی افغانستان به 75 میلیارد متر مکعب می رسد که از این میان 70 درصد آن را کشورهای همسایه به خصوص ایران و پاکستان استفاده می نمایند و 30 درصد آن به مقاصد داخلی استفاده می شود.

ضعف در مدیریت این منابع عظیم آبی، مشکلات سیاسی حل ناشده ناشی از استفاده آب با کشورهای همسایه، فقدان نیروی انسانی متخصص در رأس مدیریت منابع آبی کشور، اطلاعات ناکامل در مورد حوزه های آبی، نبود یک نگاه استراتژیک به آب به حیث یک پارامتر عمده در توسعه اقتصادی، سطح پایین آگاهی در مورد استفاده بهتر از آب و نبود زیربناهای مدرن آبیاری همگی باعث شده اند که با وجود این منابع عظیم آبی، ما با کمبود شدید آب و مواد غذایی مواجه باشیم. مدیریت سالم منابع آبی کشور به خصوص مهار آب های مرزی و تبدیل آن به آب های مولد در زراعت و تولید انرژی می تواند یک عنصر مهم برای تغییر وضعیت اقتصادی کشور باشد.

یکی از راه های کاهش وابستگی افغانستان به کمک های بین المللی و تقویت روند توسعه استفاده درست از منابع عظیم آبی در این کشور می باشد. استفاده درست از این منابع مستلزم ایجاد یک مدیریت کارآمد منابع آب و سرمایه گذاری های هنگفت در عرصه مهار و وارد کردن آن به چرخه ای تولید می باشد. کاهش فقر، افزایش توانمندی خانواده ها، افزایش عاید سرانه و تقویت روند رشد اقتصادی به صورت مستقیم با استفاده درست از منابع آب در ارتباط است.

آب و توسعه سکتور زراعت

در کنار تمام عوامل تأثیر گذار بالای رشد و توسعه زارعت، اصلی ترین عنصر در رشد آن فراهم کردن منابع آب و ایجاد زیربناهای مدرن آبیاری می باشد. خشکسالی های متواتر و به هدر رفتن ذخایر بزرگ آبی در سال های گذشته به صورت جدی به سکتور زراعت آسیب رسانده است. کاهش فعالیت های زراعتی از یک طرف به صورت مستقیم منجر به افزایش فقر در کشور شده از طرف دیگر کاهش تولیدات زراعتی و افزایش نفوس منجر به افزایش قیمت مواد غذایی شده است. آمارهای وزارت زراعت نشان می دهد که به دلیل خشکسالی های متواتر میزان افراد فقیر از 5 میلیون به 9 میلیون افرایش یافته است.

زمین های قابل کشت در افغانستان نزدیک به 8 میلیون هکتار می رسد که از این جمله تنها نصف آن به صورت پراکنده و به شیوه های کاملا سنتی مورد استفاده قرار می گیرد. یک عامل اصلی در عدم استفاده از این زمین ها کمبود منابع آب می باشد. باوجود گسترش فعالیت های خدماتی و صنعتی هنوز هم بیشتر از 70 درصد نفوس کشور به فعالیت های زراعتی مصروف اند و فراورده های زراعتی نزدیک به 40 درصد از تولیدات ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده و مهم ترین بخش صادرات کشور را نیز تشکیل می دهد. بنابراین مدیرت درست منابع آب در کشور، ایجاد زیربناهای مدرن آبیاری مانند کانال های توزیع آب و فراهم کردن منابع مالی برای تقویت فعالیت های آبی به تنهای می تواند بزرگترین تحول را در وضعیت اقتصادی ایجاد کند.

آب و تولید انرژی

برعلاوه نقش مستقیم آب در توسعه زراعت، منابع آبی یکی از سالم ترین و قوی ترین منابع تولید انرژی در جهان را تشکیل می دهد. افغانستان سالانه به ارزش میلیون ها دالر از کشورهای همسایه انرژی برق وارد می کند این در حالیست که به لحاظ طبیعی، دریاهای افغانستان بهترین زمینه برای ایجاد بند و تولید انرژی برق را دارا می باشد. هرچند امروز به صورت محدود از بعضی از دریاهای افغانستان به مقاصد تولید انرژی برق استفاده می شود، ولی با مدیریت درست و سرمایه گذاری های کلان در عرصه ایجاد بندهای آبگردان امکان این وجود دارد که ظرفیت تولید انرژی برق به ده ها برابر افزایش یافته و نیازمندی کشور به برق وارداتی را به صورت چشم گیر کاهش دهد.

آب و کاهش فقر و توسعه انسانی

مطابق به ارزیابی های کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان نزدیک به 60 درصد از نفوس افغانستان از آب آشامیدنی سالم محروم اند. دسترسی به آب آشامیدنی سالم از جمله مهم ترین حقوق افراد به حساب می آید که می تواند به صورت چشم گیر در کاهش فقر و توسعه انسانی نقش داشته باشد. هرچند آمار دقیق از تعداد کسانی که به دلیل استفاده از آب ناسالم سالانه در افغانستان قربانی می شوند، وجود ندارد، ولی از آنجایی که افغانستان هنوز بزرگترین آمار مرگ و میر کودکان در جهان را دارا می باشد به نظر می رسد که استفاده از آب ناسالم یکی از مهم ترین عوامل افزایش مرگ و میر و گسترش فقر می باشد.

فراهم کردن آب آشامیدنی سالم برای این 60 درصد از نفوس محروم از آب سالم آشامیدنی، می تواند به صورت چشم گیر سرمایه انسانی نیروی کار، بهره وری و درآمد این خانواده ها را افزایش داده و برای بیرون رفت شان از فقر مؤثر باشد. گزارش برنامه توسعه سازمان ملل متحد نشان می دهد که چگونه دسترسی خانواده های فقیر به منابع سالم آب وضعیت اقتصادی آن ها را دگرگون کرده و زندگی شان را بهبود می بخشد.

آب و همگرایی های اقتصادی

به نظر می رسد که کاهش روز افزون ذخایر آبی، تقسیم و استفاده از منابع آبی یکی از خاستگاهای اصلی منازعه را در بین استفاده کنندگان آب در داخل و در روابط کشورها تشکیل می دهد. افغانستان سالیان متمادی است که با کشورهای همسایه به خصوص ایران و پاکستان در این مورد مشکل دارد. سرازیر شدن آب دریای هلمند در ایران و آب دریاهای کابل، پنجشیر، علی شینک و علی نگار در پاکستان هزاران جریب زمین را در این کشورها سیرآب می کند در حالی که هزاران جریب زمین در کنار این دریاها در داخل افغانستان از کمبود شدید اب رنج می برند. بارها اتفاق افتاده است که هر گونه تلاش دولت افغانستان برای مهار این آبها و استفاده از آن در داخل مورد اعتراض این کشورها قرار گرفته است. چه بسا در خیلی از موارد این کشورها با ایجاد ناامنی در مسیر این دریاها تلاش های دولت را برای اعمار بند و مهار آب، مانع از پیشرفت کار شده اند.

هرچند به لحاظ شرایط خاص که در افغانستان حاکم است دولت نخواسته در این زمینه اقدام کند، ولی به نظر می رسد که مهار این آب ها و استفاده از آن به مقاصد داخلی یکی از اولویت مهم برای توسعه کشور به حساب می آید. برعلاوه مصرف داخلی افغانستان می تواند سالانه میلیون ها متر مکعب آب را به کشورهای همسایه صادر کرده و یک منبع خوب عایداتی برای خود خلق کند.

منازعات آبی بین افغانستان و کشورهای همسایه عمیق و پیچیده می باشد، اما حل این مشکل و استفاده از این منابع و صادر کردن آن به کشورهای همسایه می تواند یک حوزه مهم در تقویت همگرایی اقتصادی به حساب آید. فروش آب های افغانستان به کشورهای همسایه مانند ایجاد فرصت های فراوان برای ترانزیت و تجارت می تواند نقش استراتژیک کشور را در منطقه تقویت بخشد. این زمانی ممکن است که دولت افغانستان در مقام صادر کننده منابع آب با کشورهای همسایه در مورد مکانیزم استفاده از این آب ها به توافق برسد، توافقی که در آن قسمت مورد ضرورت این آب ها در داخل مورد استفاده قرار گرفته و صادرات آب افغانستان به صورت رایگان پایان یابد. رسیدن به چنین توافقی هرچند دشوار به نظر می رسد ولی یکی از اولویت های مهم توسعه برای افغانستان به حساب می آید.

سرمایه گذاری روی منابع آبی کشور مانند تقویت فعالیت های صنعتی، خدماتی و سکتور معادن از اهمیت ویژه برخوردار است. اما تا هنوز به این بخش مهم از اقتصاد کشور کمترین توجه صورت گرفته است.

نویسنده: رضا فرزام، دانشجوی فوق لیسانس در دانشگاه بوخوم آلمان

ویراستار: سیدروح الله یاسر