Srbi i Albanci crtaju granice
7. septembar 2018
Nepovredivost granica spada u najveće dragocijenosti u riznici evropskog prava. Granice su svete. U principu. Ali u Bosni i Hercegovini se pomjeranje granica po etničkim kriterijima već dogodilo prije dvadesetak godina - i to bez posljedica. Fakti su prethodno stvoreni silom.
Sada bi Srbija i Kosovo da urade isto. Sa jednom razlikom. To žele sporazumno. Predmeti razmjene su još uvijek nejasni, ali izgleda da je dil postignut. Projekat je rizičan za cijeli region.
Kao na „buvljaku"
Pregovara se više od sedam godina. Ne u Beogradu, ne u Prištini, jer to ne dozvoljava ogorčeno neprijateljstvo ratnih protivnika. Umjesto toga, šefica diplomatije Evropske unije posreduje u tim razgovorima u Briselu pokušavajući nemoguće učiniti mogućim. Cijena sporazuma je pikantna. Izgleda da je časni princip EU da ne pomjera granice izvrnut naopačke, pošto je po svemu sudeći upravo to plan: daj mi ovo za ono! To bi bila suprotnost od pravila u koje se klela Evropska unija – multietnička društva bi trebalo stabilizovati, a ne rasparčati.
Kosovo je de fakto u Evropi sporno kao samostalna država, samo malobrojne članice koje se same boje secesionizma nisu priznale njegovu neovisnost. Moć činjenica daje kosovskim Albancima pregovaračku poziciju o kojoj nisu mogli ni sanjati prije deset godina. Ako Priština da Srbiji sjeverni dio Kosova u kojem živi oko 45.000 Srba, mogla bi zauzvrat dobiti Preševsku dolinu na jugu Srbije. Područje potpuno naseljeno Albancima. No, trgovina teritorijama po etničkom principu je samo jedan od kriterija. Radi se o resursima i spomenicima kulture. Za resurse su obje strane zainteresovane iz ekonomskog rezona. Ali mogući gubitak srpskih crkava i Manastira kod Srba budi nacionalna osjećanja. Naime, Kosovo važi kao „kolijevka srpstva“.
Mit i rat – predistorija
Kosovo je u srednjem vijeku bilo jezgro srpskih naseobina. Osmanskim osvajanjima je dio po dio izgubljen. Politika je mit o Kosovu propagandistički isticala, posljednji put je to bilo 1989. kada je Slobodan Milošević ukinuo kosovsku autonomiju u Jugoslaviji 600 godina poslije Kosovskog boja. To je bio početak kraja Jugoslavije.
Kada je oružje zaćutalo u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, 1998. je eskalirao konflikt na Kosovu. Mediji su izvještavali o masovnom protjerivanju Albanaca sa Kosova, neka protjerivanja su dokumentovana, a druga – inscenirana. Slijedio je pregovarački maraton u Rambujeu i vazdušni udari Sjevernoatlanskog pakta po Srbiji koji su trajali 78 dana. Pritom su ubijeni brojni civili. Kosovo je postalo međunarodni protektorat da bi 17. februara 2008. proglasilo nezavisnost i tako postalo najmlađa evropska država.
Scenariji rizika
Posljedica razmjene teritorija između Srbije i Kosova mogle bi se osjetiti u regionu – gaseći jedan požar mogla bi se potpaliti nova žarišta. Najteže konsekvence mogla bi snositi Bosna i Hercegovina. Srpski tvrdolinijaši iz Republike Srpske nikada nisu pokopali svoje planove o ujedinjenu sa Srbijom. Samo su ih odložili na stranu. Isto važi i za hrvatske nacionaliste u zapadnoj Hercegovini koji bi jedva dočekali da se priključe Hrvatskoj. Ali i Makedonija i Crna Gora su multietnička društva.
Pravi je paradoks da bi politički i pravno sporna razmjena teritorija i Srbiju i Kosovo dovela bliže članstvu u EU. Oni spadaju uz još četiri zapadnobalkanske zemlje u kandidate za prijem u punopravno članstvo, ali moraju da ispune kriterijume. Dok recimo francuski predsjednik Makron želi da oformi prvoklasnu uniju „naprednih“ i nije sklon proširenju, druge članice bi rado zadržale „problematične slučajeve“ na kursu prema EU nego da ih drže pred vratima tako ih prepuste uticaju Kine, Turske i Rusije.
Ko je za, a ko je protiv?
Liste protivnika i zagovornika ovog rješenja su podjednako duge. Džon Bolton, savjetnik za bezbjednost američkog predsjednika Trampa je navodno sklon ovom planu. Nije važno da li će ovo držanje biti trajno s obzirom na očitu spoljnopolitičku nezainteresovanost za Evropu nove administracije. Njemačka vlada, prije svih kancelarka Angela Merkel, je izuzetno suzdržana. Slično držanje imaju bivši opunomoćenik EU za Jugoslaviju Karl Bild kao i Volfgang Išinger, jedan od tvoraca Dejtonskog sporazuma. Ideju „razgraničenja“ kritikuju Džems Perdju, bivša desna ruka Ričarda Holbruka, kao i bivši visoki predstavnici u BiH Kristijan Švarc-Šiling i Pedi Ešdaun.
Ipak, političko odbrojavanje se nastavlja. Osmog septembra će predsjednik Srbije Aleksandar Vučić pred kosovskim Srbima u Mitrovici održati „govor svog života“. On se preobratio iz nacionalističkog jastreba u EU-Evropljanina. Srbija želi da dobije pristup u Briselski klub, to je prioritet. Tuga zbog gubitka dijela „kolijevke srpstva" u Beogradu ne bi morala da bude baš prevelika.