Prvo gore knjige, onda ljudi
10. maj 2023
Te kišne majske noći je njemački pisac Erih Kestner stajao u gomili radoznalaca pred lomačom na berlinskom Trgu opere. Ljudi u crnim uniformama Šturmabtajlunga bacali su pakete knjiga u vatru.
Kestner je čuo kako neko izvikuje njegovo ime u mikrofon. „Protiv dekadencije i moralnog propadanja! Za odgoj i običaje u porodici i državi! Predajem plamenu spise Hajnriha Mana, Ernsta Glezera i Eriha Kestnera.“
Bila je to noć 10. maja 1933. U Berlinu i još dvadesetak gradova su gorile knjige.
Kraj kulturnog cvjetanja
„Da nije bilo nacionalsocijalizma i spaljivanja knjiga, onda bi se sigurno produžila kulturna raznolikost i inovativni duh koji se razvijao u Njemačkoj dvadesetih godina“, kaže istoričar Verner Tres, koji je napisao više priznatih knjiga na ovu temu.
Dolazak nacista na vlast okončao je kulturno cvjetanje Vajmarske Republike (1919-1933). Spaljivanje knjiga bilo je definitivni kraj te ere.
Mnogi pisci čije su knjiga spaljivane, već su bili napustili Njemačku: Alfred Ker, Bertolt Breht, braća Tomas i Hajnrih Man, Ernst Toler, i drugi. Kulturna elita vajmarskog doba pobjegla je od nacista. Najkasnije 30. januara 1933, kad je Adolf Hitler postao kancelar Rajha, bilo je jasno da za ove pisce više nema mjesta.
I prije toga bilo je jasno da su nacisti spremni da se neumoljivo bore protiv „neprijatelja“. To su bili svi Jevreji, ali i „nepodobni“ poput umjetnika. Ko nije bio na liniji partije, bio je satanizovan kao „nenjemački“.
- pročitajte još: 1933: Da li je bilo moguće spriječiti Hitlerov dolazak na vlast?
Crne liste književnika su uvijek širene. U maju 1933. na njima je bilo preko 200 imena, godinu dana kasnije zabranjeno je ukupno 3.500 djela.
Rani radovi Šturmabtajlunga
Nacisti su posebno mrzili Eriha Mariju Remarka. Njegov roman „Na zapadu ništa novo" (1928) prikazao je klanicu Prvog svjetskog rata bez šminke. Prvi film po tom romanu snimljen je u Holivudu već 1930. godine.
Nacisti i konzervativci su bili kivni već zbog pacifističke ideje knjige, tvrdili su da je povrijeđena čast njemačkog vojnika. Kad je film počeo da se prikazuje u Njemačkoj, batinaši Šturmabtajlunga su prekidali projekcije i isposlovali zabranu prikazivanja. Remark je emigrirao u Švajcarsku malo prije nego što su nacisti preuzeli vlast.
Erih Kestner je tako 10. maja 1933. vjerovatno bio jedini autor koji je uživo gledao spaljivanje svojih knjiga. Ali u Njujork tajmsu je tada objavljeno otvoreno pismo upućeno njemačkim studentima koji su bili bitan dio nacističke inkvizicije protiv knjiga.
„Istorija vas ničemu nije naučila, ukoliko vjerujete da možete ubiti ideje“, napisala je u tom pismu američka gluvonema autorka Helen Keler, čije knjige su takođe spaljivane. Zabranjivani su i Džek London, Ernest Hemnigvej, Maksim Gorki...
Te noći sa lomačom u Berlinu, neka žena je uzviknula: „Evo ga Kestner!“ Pisac je kasnije naveo da mu tada nije bilo nimalo prijatno, udaljio se sa trga, ali je ostao u Njemačkoj. Nije bio Jevrejin, pa je nekako preživio nacističku diktaturu.
Drugi su prošli gore. Novinar i pisac Karl fon Osjecki je uhapšen 1933, a umro je pet godina kasnije, poslije teške robije i mučenja. Publicista Erih Mizam i njemačko-jevrejska pjesnikinja Gertrud Kolmar umoreni su u koncentracionim logorima.
Nenadoknadiv gubitak
Oni koji su na vrijeme otišli, često su morali da se snalaze u stranim zemljama, prekidajući spisateljske karijere. Druge su psihičke ili finansijske tegobe otjerale u samoubistvo, među njima Valtera Benjamina, Štefana Cvajga i Ernsta Tolera.
Među rijetkim emigrantima iz kulturne elite koji su nastavili svoje karijere bili su Fric Lang, Bili Vilder, Bertolt Breht i Tomas Man.
„Za američke univerzitete i kulturne institucije je priliv imigranata iz Njemačke bio velika dobit. Od toga profitiraju do danas“, kaže istoričar Verner Tres. „Rekao bih da se Njemačka do danas nije oporavila od toga gubitka.“
Prazne police u šahtu
„Gdje se spaljuju knjige, na kraju se spaljuju i ljudi“, stoji na plaketi na nekadašnjem Trgu opere u Berlinu. To su riječi njemačko-jevrejskog pjesnika Hajnriha Hajnea iz 1820. godine.
Tu je i originalni spomenik – osvijetljeni podzemni šaht pun praznih polica za knjige koji je 1995. postavio izraelski umjetnik Miša Ulman.
„Nacionalsocijalisti su 1933. spaljivali knjige, 1938. su palili sinagoge, a 1942. i 1943. su u Holokaustu, organizovanom genocidu nad evropskim Jevrejima, gorili ljudi“, podsjeća istoričar Tres.
Razumije se da Hajnrih Hajne početkom devetnaestog vijeka nije imao kristalnu kuglu koja proriče budućnost. Varvarski čin spaljivanja knjiga ima dugu istoriju, od grčke antike, preko istorije hrišćanstva i islama – gdje su takođe gorili i ljudi – sve do današnjeg Irana ili Rusije.
Autoritarni režimi cijelog svijeta boje se slobodne riječi. Toliko čak da su nacisti tog 10. maja 1933. palili i djela Hajnriha Hajnea, pjesnika koji je u tom trenutku bio mrtav već sedam decenija.
Pratite nas i na Facebooku, preko Twittera, na Youtubeu, kao i na Instagramu