Njemačka skreće udesno

Bio je 28. avgust, 2:07 ujutru, Hauptštrase 70 u mjestašcu Zalchemendorf. Jedna trospratnica gori. Nedugo prije toga, u nju se uselila porodica iz Zimbabvea. Ispod kreveta jedanaestogodišnjeg Alvina će vatrogasci kasnije pronaći corpus delicti – molotovljev koktel. Ubačen kroz prozor u prizemlje zgrade gdje, samo ludom srećom, niko nije stradao. Ubilački ekscesi poput ovog u Njemačkoj se broje stotinama. Poređenja radi, 2011. godine je izbrojano 18 napada na izbjegličke domove, a četiri godine kasnije njih 600.

Ali Njemačka je 2015. godine pokazala i drugo lice. Hiljade dobrovoljaca, od učenika do penzionera, pomagale su da se smjeste i opskrbe Sirijci, Avganistanci, Iračani i drugi. Plišani medvjedići i čokolada za djecu, pomoć s birokratskim peripetijama za roditelje. Djelatna, aktivna pomoć koju obično zovemo kulturom dobrodošlice. U inostranstvu se čude blesavim Nijemcima, a i mi sami kao da smo pomalo dirnuti širinom svog srca.

Njemačka i izbjeglice, to je tema koja je obilježila godinu i uzburkala duhove. I skoro nedodirljiva Angela Merkel spotiče se o svoju odluku da otvori granice pred onima koji traže pomoć. U međuvremenu javna klima prema izbjeglicama nije određena samo etičkim principima. Osmog decembra je registrovan milioniti potražilac azila u prošloj godini. Još i prije toga je kancelarkina politika otvorenih vrata nailazila na otpor u njenoj partiji, kabinetu, lokalnim samoupravama. I na ulici. Njemačko društvo je demonstriralo duboku podijeljenost.

Etika azila zasnovana na istorijskim poukama nacističke diktature i Drugog svjetskog rata naišla je na otvoreno odbijanje među onima koji smatraju da su država i društvo preopterećeni tolikim prilivom izbjeglica. Ankete pokazuju da je ksenofobija u porastu. Od svih aspekata desnoekstremnog mišljenja, najistaknutiji je neprijateljstvo prema strancima. Izbjeglička politika Savezne vlade postala je projekciono platno za novu fobiju prema strancima. Tu fobiju opslužuju prije svega rasistički pokret Pegida, populistička partija Alternativa za Njemačku i desnoekstremna stranka NPD.

Pegida, saksonski fenomen

Zajednički imenitelj: oni sebe vide kao žrtve i žele da ih država zaštiti od izbjeglica, od stranaca – to prije svega važi za pristalice Pegide. „Regionalni fenomen koji je u mnogome ograničen samo na Saksoniju“, kaže David Begrič. Ovaj teolog i sociolog iz Magdeburga kaže da ksenofobni pokret ima odjeka prije svega na istoku Njemačke, dok je na Zapadu već neslavno propao. Tvrdi da su na istoku, teritoriji dakle nekadašnjeg DDR-a, i dalje omiljeni politički koncepti koji zagovaraju povratak homogenom društvu.

U većini pokrajina okupljanja Pegide nisu od posebnog značaja za Službu za zaštitu ustavnog poretka (njemačka verzija Državne bezbjednosti). Na Fejsbuku ova platforma ima gotovo dvostruko više lajkova od svih parlamentarnih stranaka – zajedno. Pristalice Pegide su mahom muškarci srednjih godina koji pretežno imaju stalno zaposlenje. Na šetnjama kroz Drezden i druge gradove svakog ponedjeljka se prikazuju kao moć naroda i zaštitnici hrišćanske kulture Zapada. Pri tome Evrope nigdje nije tako malo religiozna kao na istoku Njemačke, primjećuje Begrič.

Zanimljiva je značajka da su simpatizeri Pegide zapravo dobro obrazovani. Mnogi su studirali. U osnovi smatraju da je demokratija dobra, objašnjava Lars Gajges s Instituta za istraživanje demokratije iz Getingena. „No pristalice Pegide mori ubjeđenje da je reprezentativna demokratija, dakle predstavljanje putem partija kao u Njemačkoj, zapravo defektna demokratija“, kaže Gajges. Etablirane stranke, mediji i privreda su šrafovi iste klike i nikome od njih nije stalo do naroda – u to su šetači Pegide ubijeđeni.

Novo je što se nezadovoljstvo glasno izražava na ulicama. Nasuprot tome, razlozi nezadovoljstva su dosta stari. U pitanju su ljudi koje je neoliberalizam socijalno pregazio. Razgradnja socijalne države koju je socijaldemokratski kancelar Gerhard Šreder sprovodio od 2003. godine značila je gubitak socijalnih davanja. Milioni nezaposlenih od tada osjećaju da su ostavljeni na cjedilu i izdržavaju se raznim kratkotrajnim poslićima. Protestni potencijal dolazi iz stomaka loše plaćenog radnika u uslužnim djelatnostima. Dostavljač paketa s diplomom fakulteta je postao prototip socijalne frustracije. Ta duboko usađena ozlojeđenost sada se istresa na izbjeglicama.

Kao posebno istočnonjemački fenomen dolazi i što politika od građana traži spremnost da se mijenjaju i budu fleksibilni zbog dolaska velikog broja izbjeglica. „Zaboravlja se“, kaže David Begrič, „da se ljudi na Istoku u posljednjih 25 godina pokazuju mnogo spremnijim na promjene nego neki zapadni Nijemci.“ Na Istoku je ljudima više muka od mijenjanja.

AfD, bojler nezadovoljstva

Nastala je kao ekonomsko-liberalni pokret koji prezire evropsku monetarnu uniju i zajedničku valutu i tako je zamalo ušla u parlament prije dvije godine. Onda je djelovalo da je Alternativa za Njemačku (AfD) već mrtva – ali tada se stranka pocijepala. Napustio ju je jedan broj osnivača, uključujući i predsjednika partije, ali ono što je ostalo odabralo je desnoekstremni kurs i biježi dvocifrenu podršku u anketama. Euro tamo više niko ne kritikuje. Nova partija je percipirana kao antiizbjeglička stranka.

Nedavno se saznalo da je jedan od lidera AfD-a Bjern Heke na jednom skupu naširoko raspredao o razlikama u razmnožavanju „afričkog i evropskog tipa“ čovjeka, zbog čega je upozoren i iz sopstvene partije. „Stranka je u zamci radikalizacije“, kaže renomirani istraživač desnog ekstremizma Hajo Funke. „Ne radi se samo o gospodinu Hekeu i njegovim biološkim rasističkim istupima. Narodnjački nacionalistički ekstremizam je sastavni dio ove partije jer i drugi njeni članovi govore o tome da recimo arapske izbjeglice nemaju šta da traže u Njemačkoj.“

AfD sebe vidi kao prirodnog partnera saksonskog pokreta Pegide. Milion izbjeglica u zemlji djeluju kao „katalizator novog desnog pokreta“, piše nedjeljnik Špigel. Pokret zahvata prije svega konzervativne građane koji su posljednjih godina osjetili da ih etablirane partije više ne predstavljaju. Pogotovo je Demohrišćanska unija svojim kursom na političkom centru izgubila birače desnog krila.

NPD, slučaj za sebe

Kada se radi o potpirivanju ksenofobije, NPD je uvijek tu negdje na čelu kolone. Nacionaldemokratska partija Njemačke posljednjih godina imala je sve manje i manje podrške, ali izbjeglička kriza joj je donijela novi rast. Bezbijednosni krugovi smatraju da bi njena snaga bila još i veća da se nisu pojavili AfD i Pegida. Ustavni sud početkom godine po drugi put odlučuje o eventualnoj zabrani rada ove partije i tada će NPD ponovo biti tema svih medija. A baš tada se očekuje da talas izbjeglica dobije na intenzitetu.

Prema statistikama, u Njemačkoj nema više od 25.000 desnih ekstremista spremnih na nasilje. Tek svaki deseti među njima je pripadnik nekakve desničarske ili neonacističke mreže. Očigledno je da u Njemačkoj ne postoji tajni master plan prema kojem se redovno vrše napadi na izbjegličke domove. Više od dvije trećine otkrivenih počinilaca ispostavljaju se kao lokalni mladići koji ranije nisu bili, kao što se kaže, poznati policiji. To je još jedan dokaz da se tiha sredina društva radikalizuje. Analitičari govore o raspojasanoj Republici.

Tu spada i činjenica da sve više ljudi učestvuje na kontrademonstracijama protiv desničarskih okupljanja. Stručnjak za ekstremizam Hajo Funke ubijeđen je da će se ksenofobni potencijal u Njemačkoj ponovo umanjiti ako politici pođe za rukom da jasno postavi i sprovede politiku azila i da svim izbjeglicama pruži stalni krov nad glavom. Angela Merkel kaže: Možemo mi to.

Godina 2015. dozvoljava samo ovakav zaključak: novi ksenofobi nisu njemački narod, ali jesu dio tog naroda. I biće ih sve više.