Türkiye'de elektrik özelleştirmesi nelere yol açacak?

Türkiye’nin son dönemde gerçekleştirdiği özelleştirme adımları tepki çekiyor. Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu’nun anonim şirkete dönüştürülmesi kararının ardından, Türkiye Elektrik İletim AŞ (TEİAŞ) de karını bir yılda üçe katlamasına rağmen özelleştirme kapsamına alındı. Karar, bir hafta içinde atılan ikinci özelleştirme adımı oldu.

TEİAŞ’ın 2019’da 1.6 milyar lira olan net dönem kârı, 2020 yılında 4.84 milyar liraya yükseldi. Aynı dönem şirketin faaliyet kârı ise 6.1 milyar TL’yi buldu. Sayıştay’ın 2019 Yılı Kamu İşletmeleri Genel Raporu’na göre kamu işletmelerinin dönem kârı 2018’deki 13.8 milyar TL seviyesinden 2019’da 7.6 milyar TL’ye gerilerken TEİAŞ, elde ettiği dönem kârıyla Toplu Konut İdaresi Başkanlığı (TOKİ) ve Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü'nün (DHMİ) ardından en fazla kâr eden üçüncü kamu işletmesi oldu.

Bağlı ortaklıklarına, satıcılara veya iştiraklerine uzun vadeli ticari borcu olmayan kuruluşun 12.8 milyar liralık sermayesi bulunuyor. Kuruluş, Türkiye’nin en büyük 500 şirketinin belirlendiği Fortune 500’de bu yıl ilk sıraya çıkan Enerji Piyasaları İşletmeleri'nin (EPİAŞ) de yüzde 30 ortağı konumunda.

Peki bu kârlı kurum neden özelleştiriliyor?

En fazla ödenek alan KİT’ler arasında

DW Türkçe’ye konuşan Greenwich Üniversitesi Ekonomi ve Uluslararası İşletmecilik Bölümü Öğretim Üyesi Dr. Cem Oyvat, hükümetin TEİAŞ’ın özelleştirilmesinden büyük bir gelir elde etmeyi planladığı görüşünde. Son dönemde Türkiye’nin bütçesinde yaşanan kaynak sıkıntısı sık sık gündeme getiriliyor. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan en son geçen hafta kamuda tasarruf tedbirleri için genelge yayımlamıştı. Ancak Ovyat’a göre TEİAŞ’ın özelleştirilmesiyle tek kalemlik bir gelir elde edilmesi amaçlanırken düzenli olarak kâr eden bir kuruluştan vazgeçilmiş olacak.

TEİAŞ, Türkiye’de üretilen elektriğin tüketiciye dağıtımını sağlayan ve dağıtım şebekesine aktarımdan sorumlu olan başlıca kurum. 2020 faaliyet raporuna göre kuruluş, 192 bin 969 MVA kurulu güç ve 71 bin 98 kilometre uzunluğunda enerji iletim hattına sahip. TEİAŞ’a 2020 yılında tahsis edilen devlet ödeneği ise 4 milyar lira. 2019’da bu rakam yaklaşık 3 milyar lira olurken TEİAŞ, 2019 yılı Yatırım Programı’nda en fazla yatırım ödeneği alan dördüncü kamu kuruluşu (KİT) olmuştu.

203 milyon liralık ihale Kolin’e gitti

Her yıl yüksek miktarlarda devlet ödeneği alan TEİAŞ’ın son beş yılda pazarlık usulüyle verdiği ihaleler ise dikkat çekici. 

Kuruluş, 24 Şubat tarihli TBMM KİT Komisyonu’nda 15 Mart 2016 ila 23 Şubat 2021 tarihleri arasında toplamda 1 milyar 453 milyon 454 bin TL'lik yapım ihalesini pazarlık usulüyle verdiğini açıkladı. Pazarlık usulü yapılan ihaleler, kapalı bir şekilde gerçekleştirilirken ihale dokümanı sadece davet edilen firmalara veriliyor. Bu şekilde olası usulsüzlüklere karşı şikayet etme imkanı da ortadan kalkıyor.

Verilen ihalelerde, Dünya Bankası verilerine göre dünyada kamudan en çok ihale alan ilk 10 şirket arasında altıncı sırada yer alan Kolin öne çıkıyor. Komisyon’da CHP İzmir Milletvekili Atila Sertel’in sorularını yanıtlayan TEİAŞ Genel Müdürlüğü, Kolin Holding ve bağlı şirketi Armin Elektrik şirketine verilen ihalelerle ilgili bilgileri de paylaştı. Buna göre kuruluş, Kolin ve Armin Elektrik ile son beş yılda 203 milyon TL’lik ihale imzaladı.

Transformatör merkezlerinde yapılması planlanan bakım, onarım ve yapım işleri için iki ayrı ihaleye çıkıldığını ifade eden kuruluş, pazarlık ve açık ihale yöntemiyle yapılan bu ihalelerden birini 40.9 milyon TL tutarla, diğerini ise 50.6 milyon TL bedelle Kolin İnşaat'ın aldığını açıkladı. TEİAŞ son beş yıllık süreçte Kolin bünyesinde hizmet veren Armin Elektrik Şirketi ile de yaklaşık 9.3 milyon, 24.5 milyon, 3.5 milyon, 4.5 milyon, 7.9 milyon ve 3 milyon TL’lik 6 ihale imzaladı.

TEİAŞ’ın 7 Eylül 2020 tarihinde gerçekleştirdiği, Verbena-Alibeyköy EİH’nin Tasfiye Sonrası Bakiye İşleri Teklif Birim Fiyatlı Komple Tesis İşi ihalesi de pazarlık usulüyle 59.9 milyon TL'ye Kolin’e gitti.

Peki TEİAŞ’ın özelleştirilmesi ne gibi riskler ortaya çıkaracak?

Sayıştay denetimi kalkacak

Kuruluşun özelleştirilmesiyle birlikte kurum üzerindeki Sayıştay denetimi ortadan kalkacak. Şirketin batması durumunda ise ciddi riskler ortaya çıkacak.

TEİAŞ’ın doğal tekel konumunda olduğuna işaret eden Cem Ovyat, bu tarz kurumlar özelleştirildikten sonra kârların özel sektöre gittiği, zararın ise devlet tarafından karşılandığı bir yapının ortaya çıktığını söylüyor. Ovyat, "Tabii ki Türkiye Elektrik İletim AŞ’ya kilit vuracak durumda değil. Bir şekilde bu firmayı kamu kredileriyle veya vereceği sübvansiyonlarla desteklerle yaşatmak zorunda. Eğer bu firma batarsa bu batmış firmayı geri almak zorunda" diye konuşuyor.

Fiyatlarda artış etkisi

Elektrik Mühendisleri Odası’na (EMO) göre TEİAŞ’ın özelleştirilmesi, tüketiciye ise elektrik fiyatlarında artış olarak yansıyacak. 

DW Türkçe’ye konuşan EMO İstanbul Şubesi Yönetim Kurulu Başkanı Cemil Kocatepe, son 20 yılda özelleştirilen elektrik üretim ve dağıtım sektörünün borç batağı içinde olduğuna, bunun da enerji fiyatlarına zam olarak yansıdığına dikkat çekiyor.

Şebeke verimliliği, planlaması, ikili anlaşmalar, altyapı sistemi üzerindeki sorumluluğu dolayısıyla elektriğin kalbi ve aklı konumunda olan TEİAŞ’ın, elektriğin kamuda kalan son kısmı olduğunu ifade eden Kocatepe, özelleştirmeye bu nedenle karşı olduklarını vurguluyor. Şu anda dört kişilik bir ailenin elektrik faturasının aylık gelirlerinin yüzde 7-8`ini bulduğunu belirten Kocatepe’ye göre halkın ucuz elektriğe ulaşabilmesi için elektriğin kamu eliyle yönetilmesi şart.

Kocatepe "Hatta diğer üretimin ve dağıtımın da kamulaştırılması gerekiyor. Bugün bir aile 230 kilowatt tükettiğinde 210 lira elektrik bedeli ödeyecektir son yapılan yüzde 15’lik zamla. 2800 lira maaş alan birisi için bu çok yüksek bir orandır. Elektrik en temel insan hakkıdır. Mutlaka topluma karsız sunulması lazım. Vergi ve fonlardan mutlaka arındırılması lazım" diyor.

Oyvat’a göre de TEİAŞ gibi kamu yararı gözeten firmaların gerektiğinde zararına sağlayacağı imkanlar özelleştirmeyle kayboluyor. Yapılan özelleştirmeler istihdam kaybına da yol açıyor. Petkim, Et ve Balık Kurumu, POAŞ gibi kurumlarda özelleştirilme kararları sonra toplu işten çıkarmalar gerçekleşmişti. TEİAŞ’ta şu anda 8 binden fazla personel çalışıyor.

Özelleştirme İdaresi’nden açıklama

Sivil toplum kuruluşları ve muhalefet, TEİAŞ’ın özelleştirilmesine karşı hukuki yollara başvuracaklarını ifade ediyor. Özelleştirme İdaresi Başkanlığı (ÖİB) ise internet sitesi üzerinden yaptığı açıklamada, TEİAŞ’ın özelleştirme yönteminin halka arz olacağını, şirketteki çoğunluk hissesinin kamuda kalacağını, kamu kontrolünün kesin surette devam edeceğini belirterek, TEİAŞ'ın herhangi bir kişi veya kuruma blok satışı veya işletme hakkının devrinin söz konusu olmadığını bildirdi.

Pelin Ünker

© Deutsche Welle Türkçe