Plastik geri dönüşüm raporu: "Sanki bizi zehirliyorlar"

ABD merkezli İnsan Hakları İzleme Örgütü (HRW) örgütü, Avrupa Birliği'nin (AB) ve diğer ülkelerin Türkiye'ye gönderdiği plastik atıkların tehlikeli ve insan sağlığına zararlı yöntemlerle geri dönüşüm süreçlerinden geçirildiğine dikkat çekti. Konuyla ilgili hazırladığı hazırladığı raporu kamuoyuyla paylaşan HRW, geri dönüşüm tesislerinde çocuklar ve göçmenler gibi en savunmasız grupların çalıştırıldıklarına işaret etti.

"Sanki Bizi Zehirliyorlar: Türkiye'de Plastik Geri Dönüşümün Sağlığa Etkileri" başlıklı 88 sayfalık raporda, geri dönüşüm sırasında zehirli maddelerin açığa çıkarak havaya karıştığı, bunun da geri dönüşüm tesislerinde çalışanların yanı sıra söz konusu tesislerin yakınlarında yaşayanların da sağlığını tehlikeye attığı belirtildi.

Türk yetkililerin önlemlerinin etkisiz olduğu, bunun da sorunu büyüttüğü kaydedilen raporda, hükümetin geri dönüşüm tesislerinin kurulmasında sert lisans kuralları uygulamadığı ve denetimlerin de yeterli yapılmadığı ifade edildi.

HRW: AB, Türkiye'ye plastik ihracatına son vermeli

Raporda, bu ihlallerde Avrupa Birliği'nden yapılan plastik atık ithalatının da önemli bir payı olduğuna dikkat çekildi. HRW'nin çevre ve insan hakları bölümünden Krista Shennum "Avrupa'nın en zengin ülkeleri çöplerini Türkiye'ye göndererek, çocuklar, mülteciler ve göçmenler başta olmak üzere Türkiye toplumunun en savunmasız kesimlerinden bazılarını ciddi çevre ve sağlık risklerine maruz bırakıyor" değerlendirmesinde bulundu. Shennum, AB ve plastik ihraç eden ülkelerin kendi plastik atıklarının sorumluluğunu alması, Türkiye'ye plastik ihracatına son vermesi ve ürettikleri ve tükettikleri plastik miktarını azaltması gerektiğini söyledi.

Rapordaki bilgilere göre, Türkiye, Avrupa Birliği'nden en çok plastik atık ithal eden ülke. Plastik atık ihracatı, 2018'den 2020 yılına kadar 28 bin 804 tondan 446 bin 432 tona çıktı. Bu rakamlara göre Türkiye tek başına Avrupa'nın plastik atıklarının yüzde 50'sinden fazlasını ithal ediyor.

Geri dönüşüm tesisleri sağlığa zararlı

HRW, raporu hazırlamak için Türkiye'de plastik atık ithalatının ve geri dönüşümünün en çok yapıldığı Adana ile İstanbul'da 2021 Aralık ile 2022 Mart arasında incelemelerde bulundu, çok sayıda geri dönüşüm tesisini ve yakınlarındaki yaşam alanlarını ziyaret etti. Yüz yüze görüşmeler yapan HRW, aralarında İstanbul ve Adana'daki plastik geri dönüşüm tesislerinde daha önce çalışmış veya halen çalışmakta olan 26 kişi ile bu tesislerin yakınında yaşayan 21 kişinin de bulunduğu toplam 64 kişiyle görüştü. Görüşülen işçilerden beşi görüşme sırasında çocuk yaştaydı, dört yetişkin ise plastik geri dönüşüm tesisinde çalışmaya çocuk yaşta başlamışlardı.

Rapora göre, geri dönüşüm tesislerinde çalışan işçiler ve bu tesislerin yakınlarında yaşayan insanlar solunum sorunlarında, şiddetli baş ağrılarından ve cilt rahatsızlıklarından muzdarip olduklarını anlattılar. Ayrıca koruyucu ekipmanlarının bulunmadığını ve meslek hastalıkları için sağlık hizmetlerine erişimlerinin çok az veya hiç olmadığını aktardılar. İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün raporuna göre, ziyaret edilen tesislerin çoğu, Türkiye'deki yasalara ve çevre yönetmeliklerine aykırı olarak evlere tehlikeli derecede yakın konumlarda yer alıyordu.

"Sanki bizi zehirliyorlar"

Rapora göre, geri dönüşüm tesislerinin yakınlarında yaşayan mahalle sakinleri, plastik geri dönüşümünden kaynaklanan yoğun koku ve kirliliğin uyumalarını, pencerelerini açmalarını ve dışarıda vakit geçirmelerini engellediğini söyledi.

HRW'nin Adana'da görüştüğü, evi plastik geri dönüşüm tesislerinin yakınında olan bir kişi, tesisten "siyah bir dumanın" geldiğini belirterek, "Evin içine kadar giriyor. Sanki bizi zehirliyorlar" ifadelerini kullandı. Söz konusu kişi sağlık sorunları yaşadığını da aktardı.

"Kokudan cam açamıyoruz"

DW Türkçe'nin ulaştığı Adana Seyhan'da yaşayan Cevdet Boztemur da, yaklaşık 20 yıldır bir geri dönüşüm tesisinin yakınında yaşadığını belirterek, "Dört çocuğum var. Kokudan camları açamıyoruz. Yıkama yapılırken suları taşıyor, evden çıkamıyoruz. Ova Mahallesi'nde toplam 5-6 tane geri dönüşüm tesisi var. Tüm mahalleli şikayetçi" dedi. Fırıncılık yapan Boztemur, sağlık sorunları yaşadığını, başvurmadığı yetkili kurum kalmadığını ifade ederek dava açmaya hazırlandığını söyledi.

Çocuklar, mülteciler, kayıt dışı göçmenler çalışıyor

Rapora göre, plastik geri dönüşüm tesislerinde çalışanların çoğu, çocuklar, mülteciler ve kayıt dışı göçmenler başta olmak üzere, Türkiye'deki en kırılgan kesimlerden geliyor. Kayıt dışı göçmenler ve bazı geri dönüşüm işçileri, işyerinde hastalanmaları veya yaralanmaları halinde sağlık hizmetlerine erişimlerinin olmadığını belirtiyor. İşçiler, kişisel koruyucu ekipmana erişimleri olmadan çalışmak başta olmak üzere, tehlikeli çalışma koşulları ile ilgili kaygılarını işverenlerine iletmek konusunda, işlerini kaybetme korkusu nedeniyle çekingen davranıyorlar. 

Kirlilik ve toksinlere maruz kalmak, çocukların sağlığı için özellikle zararlı ve çocukların tehlikeli koşullarda çalıştırılması Türkiye'de kanunen yasak. Bu kanuni yasağa rağmen, İnsan Hakları İzleme Örgütü Türkiye'deki plastik geri dönüşüm tesislerinde çocukların çalıştırıldığını tespit etti.

Raporda, Adana'da plastik geri dönüşüm tesislerinde çalışmaya çocuk yaşta başlamış bir atık toplayıcısının "Malzemeyi pişirdikleri büyük bir kazan vardı, sürekli su ekliyorlardı ve bu da buhar olarak geri geliyordu. Bunu soluduğumda ciğerlerim sıkışmış ve basınç altındaymış gibi hissediyordum... İki ay önce orada çalışmayı bıraktım ama hâlâ nefes almakta sorun yaşıyorum" ifadelerine yer verildi.

Türk hükümetine çağrı

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'na çağrıda bulunan İnsan Hakları İzleme Örgütü, plastik geri dönüşüm tesisleri de dahil olmak üzere tehlikeli işyerlerinde çocuk işçi çalıştırma yasağına uyulmasının sağlanmasını talep etti.

Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı'nın geri dönüşüm tesislerinde bağımsız ve kapsamlı denetimler yapması gerektiğini vurgulayan HRW, Türkiye'nin Temmuz 2021'de uygulamaya koyduğu ancak kısa süre içinde kaldırdığı geri dönüşüm amacıyla plastik ithal edilmesine yönelik yasağın yeniden yürürlüğe konulması tavsiyesinde de bulundu.

Asıl mesele "dönüştürülemeyen" atıklar

Plastik atıkların ithalatı ve geri dönüşümü konusunda DW Türkçe'ye konuşan CHP İzmir Milletvekili ve Çevre Komisyonu Üyesi Murat Bakan da plastik atık ithalatını eleştirdi.

Türkiye'nin Avrupa'dan plastik çöp ithalatına ihtiyacı olmadığını savunan Bakan, geri dönüşümü mümkün olmayan ürünlerin Türkiye'ye getirilmesinin büyük bir sorun olduğuna işaret etti. Bakan, şunları söyledi:

"Türkiye kendi çöplerini kaynağından ayrıştıramadığı için geri dönüştüremiyor. Geri dönüştürebileceği atığa ihtiyaç duyuyor. Biz geri dönüşüme karşı değiliz. Ancak temiz geri dönüşebilecek malzemenin yanı sıra geri dönüşümü mümkün olmayan ve ithalatı yasak olan ürünler Türkiye'ye getiriliyor. İnterpol raporlarına göre mafya eliyle yapılan bu ticarette çok büyük rant var. Atığın tonu 200 euro."

En çok ithalatın Türkiye ve Tunus'a yapıldığını söyleyen Bakan, Tunus çevre bakanının yasak ürünlerin ithalatı nedeniyle tutuklandığını hatırlattı. Bakan, "Türkiye'de ciddi bir denetim mekanizması kurulmadan plastik atıkların ithalatı yasaklanmalı" uyarısında bulundu.