Kayıp çocuk uyarı sistemi nasıl hayat kurtarıyor?
12 Eylül 2024
Türkiye'de çocuk cinayetleri ve kayıp çocuklar sorunu ancak kamuoyunda yankı uyandıran bir vaka olduğunda gündeme geliyor.
Sorun bu kez de Diyarbakır'da kaybolduktan 19 gün sonra ölü bulunan 8 yaşındaki Narin Güran'la gündemde.
Araştırmalar ise kayıp çocukların güvenle bulunma şansının, kaybolduktan sonraki ilk 24 saat içinde önemli ölçüde azaldığını gösteriyor. Bu nedenle pek çok ülke çocukların güvenliğini sağlamak ve kayıp vakalarına hızlı müdahale edebilmek için acil uyarı sistemleri geliştirmiş durumda.
Acil uyarı sistemleri, kayıp çocuk vakalarında zaman kaybetmeden geniş kitlelere ulaşmayı sağlayarak arama çalışmalarını hızlandırıyor. Böylece çocukların tehlikeli durumlardan kurtarılma şansını artırıyor.
Türkiye'de kayıp çocuklara ilişkin istatistiklerin sekiz yıldır yayınlanmaması, profesyonellerin, kayıpların sosyo demografik ve sosyo kültürel özellikleri analiz ederek bu konuda çözüm üretmesini engellerken ülkede kayıp vakalarının ardından arama çalışmalarını hızlandıracak ulusal bir kayıp çocuk uyarı sistemi de bulunmuyor.
Bin 200 çocuk kurtarıldı
Peki hangi ülke bu uyarı sistemlerini nasıl kullanıyor, kayıp çocuk uyarı sistemlerinin hayat kurtarmada nasıl bir etkisi oluyor?
ABD'de kaçırılan çocukların bulunması amacıyla oluşturulan AMBER (America's Missing: Broadcast Emergency Response) Alert sistemi, 1996 yılından bu yana kullanılıyor.
Teksas'ta 13 Ocak 1996'da 9 yaşındaki Amber Hagerman'ın kaçırılmasından sonra başlatılan programa onun anısına bu isim verildi. Yerel bir çaba olarak başlayan girişim 50 eyaletin tamamında kullanılan kapsamlı bir program haline geldi. ABD'de Ekim 1996'daki ilk program başlangıcından Aralık 2023'e kadar en az bin 200 çocuk bir AMBER Uyarısı yayınlanması sayesinde güvenli bir şekilde kurtarıldı.
ABD'deki kayıp vakaları
ABD'de kar amacı gütmeyen bir kuruluş olan ve Adalet Bakanlığı kurumlarıyla yakın iş birliği içinde çalışan National Center for Missing & Exploited Children (NCMEC-Kayıp ve İstismar Edilen Çocuklar için Ulusal Merkez) tarafından yayınlanan raporlara göre ülkede her yıl 365 bin çocuk kayboluyor.
Federal Bureau of Investigation (FBI) tarafından tutulan National Crime Information Center (NCIC-Ulusal Suç Bilgi Merkezi) verilerine göre ise ülkede her yıl kaybolan çocuk sayısı yaklaşık 460 bini buluyor.
Her iki kurumun açıkladığı rakamlar arasındaki fark metodolojiden kaynaklanıyor. NCMEC'nin daha spesifik vakalarla ilgilendiği belirtiliyor. NCIC'nin açıkladığı rakamın içinde aile içi ya da aile dışı kaçırmalar, tehlike altında evden kaçanların yanı sıra daha kısa süreli kaybolmalar da yer alıyor. Kayıp çocuk vakalarının ciddi bir kısmı ise aile içi kaçırma olayları ya da kısa süreli kaybolmalardan oluşuyor. Çoğu vakada çocuklar kısa sürede bulunup ailelerine geri dönüyor.
Kaçırılma ya da ciddi risk taşıyan kayıp çocuk vakalar ise hızlı müdahale ve kamuoyunun desteği için AMBER Alert sistemiyle çözülmeye çalışılıyor.
Sistem nasıl işliyor?
AMBER Alert sistemi, kolluk kuvvetleri tarafından başlatılan ve medyanın, dijital platformların, otoyol tabelalarının ve cep telefonları gibi teknolojilerin kullanıldığı geniş çaplı bir uyarı mekanizması olarak işliyor. AMBER Uyarıları, 2013 yılı itibariyle Kablosuz Acil Durum Uyarıları programı (WEA) aracılığıyla kablosuz telefonlara da iletiliyor.
Uyarılar, televizyonlar, radyo istasyonları, dijital reklam panoları, otoyol tabelaları ve cep telefonları aracılığıyla halka duyuruluyor. Genellikle kaçırılan çocuğun ismi, fiziksel özellikleri, kaçıran kişi veya aracın tarifi gibi bilgiler paylaşılıyor. Halktan, belirtilen araç veya kişiyi görmeleri halinde durumu derhal yetkililere bildirmeleri isteniyor.
ABD Adalet Bakanlığı'nin AMBER Uyarısı İkincil Dağıtım Programı'nı yönetmekle görevlendirdiği NCMEC ise kolluk kuvvetlerinden aldığı uyarıyı uygun ikincil dağıtıcılara yeniden dağıtıyor.
NCMEC'nin 2023 raporuna göre geçen yıl ABD'de 229 çocukla ilgili 185 AMBER Uyarısı yapıldı. Bu 185 uyarıdan 183 vaka çözümlendi. Raporun tamamlandığı 28 Şubat 2024 tarihi itibariyle, iki çocuk aktif olarak kayıp olmaya devam ederken üç çocuğun da öldüğü tespit edildi. 30 vaka ise sahte veya asılsız çıktı.
Hangi ülkeler kullanıyor?
ABD'nin ardından Kanada, Meksika ve Yeni Zelanda'da AMBER sistemi kullanılmaya başlandı. Ayrıca birçok ülke, kayıp çocukları hızla bulmak için AMBER Alert benzeri sistemler geliştirdi. Birleşik Krallık'ta Child Rescue Alert olarak bilinen sistem 2003 yılından bu yana kullanılıyor.
Missing People UK adlı kar amacı gütmeyen kuruluşun İngiltere polisine bağlı UK Missing Persons Unit'in raporlarından elde ettiği verilere göre ülkede her yıl yaklaşık 170 bin kişi kaybolurken bu sayının yaklaşık 70 binini çocuklar oluşturuyor. Kuruluşa göre çocuk kayıp vakalarının yüzde 75-95'i evden kaçma ve ebeveyn kaçırmalarından kaynaklanıyor. Ülkede açıklanan en yeni veriye göre İngiltere polisi tarafından 2018-2019 yılları arasında 75 bin 918 çocuğun kayıp olarak kaydedilirken, bu vakaların yüzde 98'i çocuğa zarar gelmeden, yüzde 80'i ise 24 saat içinde çözüldü.
Avrupa Birliği (AB) ülkelerinin çoğunda ise Child Alert adıyla bilinen bir sistem uygulanıyor. Missing Children Europe'a göre her yıl Avrupa'da yaklaşık 250 bin çocuğun kaybolduğu tahmin ediliyor.
Kuruluş bu istatistiğin evden kaçan çocuklar (yüzde 60-70), ebeveyn kaçırmaları (yüzde 20-30) ve göç sırasında kaybolan çocukları içerdiğini, suç mağduru olma nedeniyle kaybolma vakalarının daha az yaygın olduğunu belirtiyor. Bulunma oranları ise evden kaçma vakalarında yüzde 80-90, ebeveyn kaçırmalarında yüzde 70-80 civarında tahmin edilirken, refakatsiz göçmen çocukların bulunma şansının düşük olduğu ifade ediliyor. Ancak bu rakam ve oranlar genel bir tahmini ifade ediyor ve ülkeden ülkeye farklılık gösteriyor.
Avrupa genelinde kaybolan çocuklarla ilgili yardım ve destek sağlamak amacıyla oluşturulmuş telefon hattı üzerinden raporlanan kayıp çocuk vaka sayısı ise 2022'de yaklaşık 6 bin 600 olarak kayda geçti.
Avrupa Birliğinde her ülkenin kendi içinde uyarladığı Child Alert sistemi AMBER Alert'e benzer şekilde çalışıyor. Fransa, Belçika, Hollanda, İngiltere ve Almanya gibi ülkeler bu sistemi aktif olarak kullanırken European Child Alert Network (ACAN) aracılığıyla, farklı ülkeler arasında koordinasyon sağlanarak, çocuk kaçırma olaylarında sınır ötesi işbirliği yapılabiliyor.
İsrail (Itur Yeladim-Kayıp Çocuk Uyarısı), İrlanda (Child Rescue Ireland Alert), Güney Kore (112 Kayıp Çocuk Bulma Sistemi ) ve Avustralya (AMBER Alert) da kayıp çocuk uyarı sisteminin kullanıldığı diğer ülkeler.
Türkiye'de durum ne?
Türkiye'de ise henüz ABD'deki AMBER Alert veya Avrupa'daki Child Alert gibi resmi bir ulusal kayıp çocuk uyarı sistemi bulunmuyor. AMBER benzeri bir sistem 2014 yılında devreye alınmaya çalışılsa da bu uzun süreli olmadı.
Açıklanan son veriye göre ülkede 2008-2016 arasında toplam 104 bin 531 çocuk kayboldu. 2016-2023 yılları arasında kaç çocuğun kaybolduğu, bu çocukların kaçının bulunabildiğine dair herhangi bir istatistik bulunmuyor.
Türkiye'de kayıp çocuklar vakaları öncelikli olarak Emniyet Genel Müdürlüğü ve Jandarma Genel Komutanlığı tarafından yürütülüyor. Bu kurumlar kayıp ihbarını aldıktan sonra arama çalışmalarını başlatıyor.
Emniyet Genel Müdürlüğü'nün Türkiye genelindeki bilgi paylaşım sistemi olan PolNET üzerinden kayıp çocuk vakaları ile ilgili bilgiler ülke genelindeki polis teşkilatlarıyla paylaşılıyor.
Kayıp çocuklarla ilgili bilgilerin halka duyurulmasında ise geleneksel medya önemli bir rol oynuyor. Ayrıca kayıp çocuklarla ilgili duyurular sosyal medya platformları aracılığıyla da geniş bir kitleye ulaştırılıyor. Sivil toplum kuruluşları da kayıp çocuk vakalarına dikkat çekmek ve kamuoyunu bilgilendirmek amacıyla çeşitli kampanyalar yürütüyor.