Altı soruda Türkiye ve dünyada idam cezası

1. İdam cezası hangi ülkelerde var?

İdam cezası şu anda dünya genelinde 58 ülkenin yasalarında yer alıyor. 102 ülke ölüm cezasını yasalarından tamamen çıkarmış durumda. Altı ülkede savaş suçları ya da askeri yasaların ihlal edilmesi gibi istisnai durumlar dışında ölüm cezası öngörülmüyor. 32 ülke de yasalarından idam cezasını kaldırmamış olmakla birlikte pratikte uygulamıyor. Dolayısıyla dünya genelinde toplam 140 ülkede idam cezası uygulanmıyor. İdam cezasını son olarak Şubat 2015’te Fiji yasalarından çıkarmıştı.

2. ABD’deki idam cezasının durumu nasıl?

ABD’de idam cezası eyaletlere göre farklılık gösteriyor. ABD’de idam cezası 50 eyaletten 31'inin yasalarında yer alıyor. Ülkede 2007 yılından beri 7 eyalet idam cezasını yasalarından çıkardı. İki eyalet ise yasalarında bulunmasına rağmen idam cezasını uygulamıyor. ABD’de idam cezası ile ilgili tartışmaların yanı sıra infaz yöntemleri de tartışma konusu. Eskiden elektrikli sandalye ile infazların gerçekleştiği ABD’de son yıllarda yaygın olarak kullanılan zehirli iğne yöntemi de eleştirilere neden oluyor. ABD’de 1976 yılından bu yana bin 437 kişi idam edildi.

3. İdam cezası en çok hangi ülkelerde veriliyor?

En çok idam cezasının verildiği ülkelerden biri olarak bilinen Çin, idam kararları ile ilgili bilgileri kamuoyu ile paylaşmıyor. Ancak Uluslararası Af Örgütü’nün tahminlerine göre Çin'de 2017'de binin üzerinde kişi idam edildi. Af Örgütü’nün elindeki resmi bilgilere göre 2017 yılında Çin dışında dünya genelinde idam edilen kişilerin toplam sayısı 994. Bu idamların 507’si İran’da, 60’si Pakistan’da, 146’i de Suudi Arabistan’da gerçekleşti. ABD’de 2017 yılında 23 kişi idam edildi.

4. İdam cezasıyla ilgili uluslararası düzenlemelerde ne deniliyor?

İdam cezasının kaldırılması için ilk ciddi adım 1948 yılında atıldı. BM Genel Kurulu’nda kabul edilen İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nde yaşam hakkı en temel hak olarak kabul edildi. Beyanname’nin üçüncü maddesinde “Yaşamak, özgürlük ve kişi güvenliği herkesin hakkıdır” denilmektedir. Beyanname’nin beşinci maddesinde de “Hiç kimseye işkence yapılamaz, zalimce, insanlık dışı veya onur kırıcı davranışlarda bulunulamaz ve ceza verilemez” ifadeleri yer almaktadır. BM Ekonomik ve Sosyal Konseyi’nin kabul ettiği başka bir yönetmelik de idam cezasına mahkûm edilen kişilerin korunmasını öngörmektedir. BM Çocuk Hakları Sözleşmesi ise 18 yaşın altındaki çocuklara idam cezasını verilmesini yasaklamıştır. İdam cezasına ilişkin kapsamlı düzenleme ise Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nde (AİHS) yer alır. Sözleşme, Avrupa ülkelerinde idam cezası kaldırılmasını öngörüyor. Avrupa Parlamentosu da ölüm cezasının insanlık dışı, Ortaçağ’dan kalma, modern hayata uymayan bir cezalandırma olduğunu kabul etmiştir. AİHS'ye ek 3 Mayıs 2002 tarihli 13 sayılı protokolde ise ölüm cezasının tamamen kaldırılması öngörülmektedir. Ek protokolde Avrupa Konseyi hiçbir bir ülkenin hiçbir koşulda hiç kimseyi ölümle cezalandıramayacağı belirtilmektedir. Protokole imza atan ülke hiçbir şekilde çekince koyamayacağı gibi protokol hükümlerinin de hiçbir şekilde tadil edilemeyeceği ifade edilmektedir. Sonuç olarak AİHS'nin 1983 tarihli ek 6 numaralı protokolü yalnızca barış koşullarında, 2002 tarihli 13 numaralı ek protokolü ise hem barış hem de savaş koşullarında idam cezasını yasaklar. Ayrıca suçluların iadesine ilişkin uluslararası hukuk kuralları da idam cezasını kriter olarak alıyor. İdam cezası uygulayan ülkelere suçluların iadesi yasaklanıyor.

5. Türkiye’de idam ne zaman kaldırıldı?

Türkiye’de idam cezası son alarak 1984 yılında uygulandı. Avrupa Birliği ile yakınlaşma sürecinde 2004 yılında ise idam cezası yasalardan tamamen çıkarıldı, Türkiye ayrıca idam cezasını yasaklayan AİHS’nin 13 sayılı ek protokolüne de imza attı. Türkiye’nin idam cezasını tekrar uygulayabilmesi için ek protokolden çekilmesi gerekiyor. Ancak hukukçular Türkiye'nin şimdiye kadar Antlaşmalar Hukuku'ndaki “ahde vefa” ilkesi çerçevesinde hiçbir uluslararası sözleşmeden geri çekilmediğine işaret ediyor. Hukukçulara göre Türkiye'de idam cezasının geri getirilmesi hukuken zor, ancak imkansız değil.

6. Türkiye'de idam hangi suçlarda öngörülüyordu?

Türkiye'de ölüm cezası 2002 yılına kadar 4 yasada, 41 ayrı madde ile düzenlenmekteydi. İdam cezası Türk Ceza Kanunu (TCK) , Askeri Ceza Kanunu, Orman Kanunu, Uyuşturucu Madde Kaçakçılığı ile Mücadele Kanunu'nda düzenleniyordu. İdam cezası 1995'teki siyasi nedenlerle orman yakma eylemlerinin yaygınlaşması üzerine ek bir madde ile Orman Kanunu'na da girmişti.

Hülya Schenk

© Deutsche Welle Türkçe