Problemi sa Deklaracijom

Pitanje da li ćemo jezike naslednike srpskohrvatskog nakon 1991. da opisujemo kao jedan ili kao četiri jezika, stručne slavističke krugove deli već duže vreme. Pobornici formalne lingvistike koja se bavi proučavanjem gramatičkih struktura, zalažu se za to da se i dalje govori o jednom jeziku koji se govori u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Hrvatskoj i Srbiji (odatle i alfabetskim redom „BKMS-jezik"), dok pobornici sociolingvistike insistiraju na upotrebnim stavovima i simboličkoj vrednosti jezika i polaze od četiri jezika.

Pojam standardnog jezika

Diskusiju oko BKMS-jezika ne bi trebalo voditi koristeći se nepreciznim terminom „jezik“, već terminom „standardni jezik“, za koji moraju biti ispunjene konkretne karakteristike: presek sociopolitičkih i istovremeno jezičkih kriterijuma jasno nam stavlja do znanja da obe strane u sporu oko jednog ili četiri jezika, raspolažu opravdanim argumentima.

Jedan standardni jezik mora da poseduje normativna dela (rečnik, gramatiku) i da raspolaže polivalentnim rečničkim fondom, dakle mora da bude u stanju da izrazi celokupno moderno znanje. Ovde je važno napomenuti da su oba kriterijuma postepena, dakle ona mogu da se nadograđuju: pogled na internet-enciklopediju „Vikipediju" pokazuje nam kojom dinamikom danas raspolažu mali i manjinski jezici, poput lužičkosrpskog i bretonskog ili dijalekti bez pisma, kao niskonemački. Oni svoju polivalenciju izgrađuju korak po korak, a broj članaka na „Vikipediji" im raste za nekoliko stotina, ponekad i za nekoliko hiljada članaka godišnje. Za bosanski i crnogorski možemo da konstatujemo da danas raspolažu normativnim delima koja nisu postojala pre 25 godina.

Uz to, dolazi i veoma važan vanjezički kriterijum za standardni jezik – takozvana obligatnost, dakle obaveza sprovođenja norme. Pravila nekog standardnog jezika moraju da budu kolektivno prihvaćena, a ta konstelacija nam je u suštini poznata samo iz moderne, teritorijalne, nacionalne države – države sa obrazovnim monopolom i monopolom vlasti. Taj kriterijum, na posletku, vodi do toga da o statusu jezika ne odlučuju lingvisti i eksperti jezičke politike, već političari i državnici.

Važno je napomenuti i da se argument koji laici često potežu, a tiče se međusobne razumljivosti među jezicima, u stručnoj diskusiji oko standardnojezičnosti u suštini ne igra ulogu.

Model pluricentričnosti

Germanistička lingvistika razvila je osamdesetih godina prošlog veka model pluricentričnosti, kako bi opisala situaciju u zemljama nemačkog govornog područja (Savezna Republika Nemačka, Nemačka Demokratska Republika, Austrija i Švajcarska) koje – svaka za sebe – poseduju sopstvene nacionalne centre i instance koje definišu standardnojezičku normu. Svako ko je u nekom bečkom restoranu držao jelovnik u rukama, poznaje takve male, uglavnom leksičke razlike.

Prenošenje tog  modela na bivšu Jugoslaviju, u nekoliko aspekata je problematično: s jedne strane tu su kulturne razlike u jugoslovenskoj pluricentrici, još od srednjeg veka izraženije (rimsko-latinsko, nasuprot vizantijsko-crkvenoslovenskom pokrštavanju Hrvatske i Srbije, odnosno islamizaciji Bosne) od onih na nemačkom govornom području. Taj aspekt se, od strane nacionalista, tumači kao determinanta kulture (sve do dihotomije „Evropa nasuprot Balkanu"), ali za našu argumentaciju je on, pak, sporedan.

Implicitna, ali i nezaobilazna pretpostavka za pluricentričnost – dakle priznanje (ili barem prihvatanje) zajedničkog jezika u pojedinim nacionalnim centrima – u jugoslovenskom slučaju ne postoji; stoga je germanistički sociolingvista Ulrih Amon, kao jedan od vodećih istraživača pluricentričnosti u svetu, svoj model razvio dalje, pa u poslednje vreme govori o specijalnom slučaju koji naziva „podeljeni jezici" (divided languages).

O srpskohrvatskoj pluricentrici možemo da govorimo samo u periodu od 1850. do 1967. godine. Godina 1850. je vremenski početak srpsko-hrvatske jezičke konvergencije, daleko pre nego što je jugoslovenstvo postalo relevantan politički projekat. Jezičko srpskohrvatstvo napušteno je Deklaracijom o položaju hrvatskog jezika 1967. koja se mora sagledati u kontekstu liberalizacijskih i renacionalizacijskih tendencija u Titovoj Jugoslaviji. Današnja jezička situacija dugotrajni je rezultat renacionalizacijske politike u Titovoj Jugoslaviji od druge polovine šezdesetih godina, koja se svodila na logiku „jedna republika – jedna nacija – jedan jezik".

Pluricentrizam kao propast Jugoslavije?

Srpskohrvatski jezik je, kao i jugoslovenstvo, svoju legitimaciju izgubio u 1980-ihgodina. Srpskohrvatski, odnosno jezičko pitanje, od 1960-ih do 1980-ih godina je bilo enormno ispolitizovano, ali u svakom slučaju nije bilo odlučujući faktor za raspad Jugoslavije. Ovde možemo da postavimo i drugo kontra-faktičko pitanje: da li bi aktivnija jezička i kulturna politika u monarhističkoj i socijalističkoj Jugoslaviji (od 1918. do 1941. i od 1944. do 1991.) – npr. stvaranjem radikalnog planskog jezika („jugoslovenskog esperanta“) koji bi u sebi sadržavao sve kompromise i prevladao dualnost ćiriličnog i latiničnog pisma – spasila jugoslovensku ideju? Zar i u današnjoj egzistencijalnoj krizi Evropske unije ne vidimo istu pojavu: nedostatak zajedničkih kulturnih i jezičkih supranacionalnih simbola, čije bi rutinsko korišćenje moglo da izgradi lojalnost prema Evropskoj uniji?

Ocena Deklaracije o zajedničkom jeziku

Onaj ko automobilom prolazi kroz države bivše Jugoslavije, poznaje širokorasprostranjeni vandalizam kojim se, upravo u Bosni i Hercegovini ili na Kosovu, sprejevima uništavaju putne oznake na dva pisma ili dva jezika kako bi se ograničile na jednu, etnonacionalnu formu. Da li će se Deklaracijom o zajedničkom jeziku taj vandalizam odobriti? Da li će ta Deklaracija dovesti do rešavanja konflikta oko ćiriličnih tabli u Vukovaru i smirivanja problema s manjinama? Može li široko prisutna segregacija grupa stanovništva u Bosni i Hercegovini da se zaustavi ako se zanemari kulturna različitost, umesto da se ona poštuje?

Problematičnost Deklaracije o zajedničkom jeziku koju podržavaju eksponirani protivnici postjugoslovenskog nacionalizma i intelektualci cenjeni u međunarodnim krugovima, jeste njena velika podudarnost s ultranacionalističkim srpskim pozicijama: pamflet „Slovo o srpskom jeziku“ iz 1998. zastupa poziciju koja se mogla čuti i u 19. veku: naime da je pluricentričnost koju opisujemo kao jugoslovensku, odnosno kao BKMS, u suštini čisto srpska. Zastupanje pluricentričnog modela na bivšu Jugoslaviju, jača tako poziciju onih koji lingvističkim kriterijumima delegitimišu ili čak poriču postojanje susednih nacija.

Čak i ako inicijativa oko te Deklaracije dolazi od najboljih intelektualaca civilnog društva u bivšoj Jugoslaviji, kao inostrani slavista, smatram da je ona malo delotvorna, s obzirom na to da će pre svega da izazove nacionalističke kontrareakcije, bez davanja konkretnih predloga rešenja. Zapadna slavistika se u poslednjih 25 godina olako mirila s klišeom o nepopravljivim jezičkim nacionalistima na Balkanu, umesto da prihvati racionalnost i hitno potrebnu emancipacijsku snagu jezičke politike. Brzo se zaboravlja da se debate o kulturnoj i jezičkoj sličnosti u stabilnim i dobrostojećim zapadnoevropskim državama, vode na drugačiji način, nego u posttraumatskim društvima, kakvo je npr. Bosna i Hercegovina.

Primer Republike Makedonije pokazuje da je „stvaranje nacije" (nation building), koje je od 1944. nametnuto s vrha i bilo snažno jezički naglašeno, dovelo do toga da Makedonija – za razliku od vremena između dva svetska rata – nije više deo srpske mentalne mape. To dakle pokazuje kako konsekventna jezička politika u spoljnopolitičkom smislu, može da deluje stabilizirajuće.

Kako se strana slavistika odnosi prema BKMS?

Za južnoslavističke katedre u inostranstvu, preporučuje se striktno deskriptivna pozicija: zato mi na Humboltovom Univerzitetu u Berlinu, u novijim studijskim pravilima, upotrebljavamo jezičku formulaciju „BKMS -jezici“. Onako kako se jezička praksa u anglistici i amerikanistici odvija striktno odvojeno, simultana nastava na BKMS -jezicima slabo didaktički može da se preporuči. Ipak, naš cilj je da našim studentima ponudimo široko obrazovanje i upoznamo ih sa specifičnostima sva četiri BKMS-jezika, kako bi oni delovali i kao kulturni posrednici.

***

Odgovor lingvistkinje Snježane Kordić pročitajte OVDE.