Nastava srpskog jezika u školama u Nemačkoj
13. septembar 2019.
U 11 od 16 nemačkih saveznih država deca migrantskog porekla imaju mogućnost da pohađaju i časove svog maternjeg jezika. Ti časovi se odvijaju mimo redovne nastave.
Ako uzmemo za primer srpski jezik, onda taj sistem izgleda ovako: deca srpskog porekla širom jedne pokrajine, na primer, Severne Rajne-Vestfalije, idu u svoje škole pre podne – na redovnu nastavu. A onda određenog dana u nedelji odlaze na popodnevnu nastavu na srpskom jeziku koja se održava u prostorijama jedne određene škole ili institucije koja mora biti u istom gradu ili okrugu.
Počelo je sa gastarbajterima
Tokom sedamdesetih i osamdesetih godina ta nastava je bila namenjena deci jugoslovenskih gastarbajtera i diplomata u Nemačkoj i zvala se „dopunska nastava na srpskom jeziku“. Gastarbajteri su dolazili u Nemačku na određeno vreme i tokom tih godina su njihova deca morala da pohađaju nemačku školu.
No, postojala je opasnost da zbog toga, kao i zbog fizičke udaljenosti od otadžbine, „izgube korak“ sa obrazovanjem „kod kuće“. Jer, po povratku u Jugoslaviju, deca gastarbajtera su podvrgavana testovima da bi se ustanovilo da li mogu da zadrže kontinuitet i nastave školovanje u razredu koji bi logično sledio. Ispostavljalo se da to često nije slučaj i deca su po povratku „vraćana“ u razred niži od onog koji bi normalno trebalo da pohađaju – zbog deficita u znanju srpskog jezika.
Nastava i organizovano druženje
Da bi se to izbeglo, deci gastarbajtera je ponuđena mogućnost da na dopunskoj nastavi na maternjem jeziku dalje razrađuju nivo znanja potreban za normalan nastavak školovanja u otadžbini. Deca koja bi dobila svedočanstvo sa ocenom iz te nastave, po povratku u Jugoslaviju nisu morala da polažu posebne testove i najčešće su bez problema nastavljala školovanje u višem razredu. Tako je bio obezbeđen kontinuitet obrazovanja.
Druga prednost tog koncepta je bila upravo u tome što su lokacije za nastavu na srpskom jeziku bile stecišta dece jugoslovenskog porekla, pa su tamo često nastajala sportska, folklorna, muzička, naučna i druga udruženja sunarodnika, što je dodatno doprinosilo nezi kulture zemlje porekla i maternjeg jezika.
Prelazni period
Nakon odlaska većine gastarbajtera u penziju, srpska deca koja su živela u Nemačkoj su bila zapravo deo generacije njihovih naslednika i većina njih – sa izuzetkom dece službenika diplomatsko-konzularnih predstavništava – nije imala nameru da se „vraća“ u Srbiju. „Dopunska nastava na maternjem jeziku“ je i dalje postojala i među Srbima u Nemačkoj je uglavnom shvatana kao nastava koja služi da se kod dece očuva svest o srpskoj kulturi i tradiciji i, naravno, da se uči srpski jezik.
Početkom devedesetih godina, nakon raspada Jugoslavije, nemačke vlasti su brzo reagovale na nastajanje novih država na Balkanu i njihovih zvaničnih jezika, pa je organizovana nastava na srpskom, bosanskom i hrvatskom jeziku (nastava na makedonskom ili albanskom je postojala i ranije). U nemačkim školama je postojao sistem upitnika u koji su roditelji mogli da upišu da li žele da njihova deca pohađaju dopunsku nastavu na maternjem jeziku. Upitnici su pred početak svake školske godine prosleđivani pokrajinskom Zavodu za školstvo koji je, u zavisnosti od broja dece, organizovao nastavu i angažovao nastavnike te određivao lokacije za tu popodnevnu nastavu (najčešće jednom nedeljno).
Počeci reforme
Nastavnici su u to vreme još bili deo „stare garde“ koja je radila sa jugoslovenskom decom, ali je bila potrebna i nova radna snaga, pa su tako u Severnu Rajnu Vestfaliju počeli da pristižu novi nastavnici iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Srbije. Oni su u nekim pokrajinama postajali službenici nemačkog Zavoda za školstvo (kao u Severnoj Rajni-Vestfaliji). Međutim, neke pokrajine su pristajale da za dopunsku nastavu na maternjem jeziku izdvoje prostorije, ali ne i novac za nastavničke plate; u takvim slučajevima nastavnike su plaćali roditelji.
Sredinom devedesetih, došlo je do male reforme u sistemu nastave na maternjim jezicima. Deca koja su završila četvrti razred, što u Nemačkoj znači prelazak u srednju školu, od petog razreda nadalje obično uče dva strana jezika i to sa različitim brojem časova. Zbog toga se ti predmeti najčešće nazivaju „prvim“ i „drugim“ stranim jezikom. U Severnoj Rajni-Vestfaliji, deca migrantskog porekla su dobila mogućnost da u svojoj školi kao „drugi strani jezik“ umesto onog koji im je tamo ponuđen prijave – svoj maternji jezik koji uče jednom nedeljno posle podne na jednoj drugoj lokaciji. Tako su deca srpskog porekla dobila priliku da im se ocena iz srpskog jezika uvrsti u regularno svedočanstvo kao ocena iz „drugog stranog jezika“.
Istovremeno je iz zvaničnog naziva nastave izbačena reč „dopunska“ i ona se sada zove samo „nastava na maternjem jeziku“.
Otvaranje odeljenja nije lako…
Zanimljivo je da je ova mogućnost pružena svakom detetu po principu slobodnog izbora jezika. To znači da teoretski svaki đak-Nemac ima pravo da prijavi, recimo, srpski, kao drugi strani jezik u svojoj školi – ali i obavezu da potom pohađa nastavu na srpskom i da se izbori za (bar prelaznu) ocenu. To se odnosi i na svu drugu decu, dakle, đak rumunskog porekla u svojoj nemačkoj školi može da prijavi italijanski kao drugi strani jezik i da popodne pohađa nastavu na tom jeziku pod istim uslovima.
Po zakonu svako dete migrantskog porekla ima pravo na pohađanje takve nastave. U praksi je situacija mnogo složenija. Škole najčešće „zaboravljaju“ da ponude roditeljima tu mogućnost i obično nemaju pomenute upitnike za roditelje. Ako u nekom gradu postoji potreba za takvom nastavom, a nema već postojeće lokacije i nastavnika, roditelji obično moraju da sakupljaju potpise i pregovaraju sa Zavodom za školstvo da bi održavanje nastave počelo.
Nekima je lakše…
Pošto Zavodi nemaju dovoljno novca ni za regularnu nastavu (uz stalne žalopojke o slaboj opremljenosti škola), a moraju da reaguju na zahtev roditelja, ta reakcija je najčešće – birokratsko otezanje procedure u beskraj. To od roditelja traži dobre živce, mnogo vremena i truda i zato sve ide zapravo vrlo teško. Zvanično je za formiranje odeljenja dovoljno da se okupi 15 osnovaca (razredi I-IV) ili 18 srednjoškolaca.
Među maternjim jezicima ima i onih iza kojih stoji jak lobi – tako je, na primer, sa nastavom na turskom jeziku koju je mnogo lakše organizovati i u kojoj, naravno, ima i mnogo više đaka od, recimo, dece srpskog ili makedonskog porekla. Tako je u prošloj školskoj godini u Severnoj Rajni-Vestfaliji gotovo 44.000 učenika pohađalo nastavu maternjeg jezika na turskom. U ovoj pokrajini ukupno 98.000 dece uči jedan od 23 ponuđena jezika. To je i nemački rekord; na drugom mestu je Porajnje-Palatinat sa 13.400 učenika.
Više problema nego rešenja
Ideja Zavoda za školstvo u Severnoj Rajni-Vestfaliji je da se u 21. veku kao nastavnici nastave na maternjem jeziku angažuju ovde rođeni nemački građani poreklom iz naroda koji govori dotični jezik. Sa ostvarivanjem te zamisli se, međutim, nije daleko stiglo jer malo koji stručnjak rođen u Nemačkoj vlada jezikom svog porekla tako dobro da bi mogao da radi kao lingvista.
Nastavni plan pokrajinskog Zavoda za školstvo postoji, a nastavnici su prinuđeni da prilagođavaju tu nastavu konkretnom sastavu svojih odeljenja. U njima obično zajedno sede deca najrazličitih stupnjeva znanja, od onih koja pođu na tu nastavu ne znajući gotovo ni reč srpskog, pa do dece koja tečno govore srpski jezik. U takvoj situaciji, normalno funkcionisanje nastave je ravno podvigu. Ali, ono je moguće, baš kao što je još uvek moguće i otvaranje novih odeljenja – svim roditeljima se preporučuje da u nemačkoj školi koju pohađa njihovo dete izraze želju da dete dobije i časove na maternjem jeziku, da zatraže odgovarajući upitnik i budu istrajni u nameri da se ta nastava organizuje.