Na kućnom pragu
28. januar 2019.
„Mi kao da nismo ginuli i bili ubijani“, kaže nam jedan čovek, odmahujući rukom na pitanja. Srbi u istočnoj BiH teško se odlučuju da javno govore o stradanju najmilijih tokom devedesetih. Ne veruju medijima. U novinama su, kažu, samo Srbi krivci.
„Zločine počinjene nad Srbima neki zapadni mediji predstavili su samo kao borbe za hranu“ – tako o ofanzivi Armije Bosne i Hercegovine u zimu 1992. priča Miloš Milovanović, danas odbornik u Skupštini opštine Srebrenica.
„Niti su oni bili goloruki, niti su tada bili u zaštićenoj enklavi, ali ni mi nismo imali neka utvrđenja. Istina je da smo mi u toj početnoj godini rata kontrolisali samo oko pet odsto teritorije opštine Srebrenica. Ali gotovo svo srpsko stanovništvo je bilo proterano ili je izbeglo. I opet nam kažu: Srbi su se spremali za rat, oni su agresori. Otkud to da smo i mi žrtve? Ili smo mi možda sami sebe ubijali?“, pita Milovanović u razgovoru za DW.
Stvaranje nacionalnih torova
Događajima u Srebrenici prethodio je niz dešavanja u tadašnjoj Skupštini BiH gde su glavnu reč vodile tri nacionalne stranke SDS, SDA i HDZ. Njihove međusobne svađe, preglasavanja i odluke koje su donosili sve više su narod delile i svrstavale u nacionalne torove.
U Srebrenici je međutim, kako svedoče stanovnici tog kraja, 1991. počelo prikriveno naoružavanje Srba i Bošnjaka, koje su organizovale SDS i SDA. Počela je podela na srpsko i muslimansko: kako policije i vlasti, tako i ulica i teritorije.
Sedamnaestog aprila 1992. u Srebrenicu upadaju pripadnici Vukovarskog korpusa JNA, koji su ranije okupirali Bratunac. Među njima su, pored vojnika JNA, bili i Arkanovci i pripadnici drugih paravojnih formacija. Pljačkaju sve redom i, prema navodima preživelih svedoka među kojima je i Damir Škaler, ubijaju 30 Bošnjaka – žena, muškaraca, starih, bolesnih i nepokretnih.
To traje do 8. maja, kada na periferiji Srebrenice dolazi do ubistva Gorana Zekića, vođe lokalnog ogranka SDS i poslanika u tadašnjoj Skupštini BiH. Tog dana se Vukovarski korpusa JNA povlači iz Srebrenice. U mesecima koji će uslediti počinju napadi na srpska sela od strane bošnjačkih snaga organizovanih u jedinice Teritorijalne odbrane BiH i pripadnika tzv. „Patriotske lige“, koji se od avgusta 1992. nazivaju Armija BiH.
„Svi su pobijeni oko svojih kuća“
Na Đurđevdan 6. maja 1992. godine počela su borbena dejstva u selu Gniona, a sutradan je na putu za Skelane u Zelenom Jadru u zasedi ubijeno sedmoro Srba. To nam priča Gojko Simić, predsednik lokalnog srpskog udruženja veterana pod nazivom Boračka organizacija Srebrenice, a potvrđuje bivši predsednik ovog udruženja, sada odbornik Miloš Milovanović.
Srpska sela Vijogor, Osredak, Kovačice, Orahovica i još 15 zaselaka, kažu oni, spaljena su 15. maja. U napadu bošnjačkih snaga ubijeno je 30 srpskih civila, pri čemu je četvoro živo zapaljeno. Tih dana zarobljeni su, tvrde Simić i Milovanović, i svi stanovnici sela Čumavići.
O događajima u zoru 21. juna kada su Bošnjaci iz susednih Poznanovića upali u njegove Ratkoviće priča Božo Pavlović: „Mog oca Milovana ubili su na kućnom pragu, Dušanku Stanojević su silovali preteći da će joj ubiti dete u kolevci. I ubili su joj tog sina, a nju živu zapalili. U svojoj kući spaljen je i Ljubiša Gajić, a ubijene su Radosava Đurić, Desanka Pavlović , Borka Marković, Zora Prodanović i njen sinovac Živan. Ukupno 21 meštanin tog sela.“
U napadu Bošnjaka iz Osmača na njegovo selo Brežani 30. juna 1992. prema tvrdnjama Milorada Marjanovića, stanovnika tog sela, ubijeno je 32 Srba. Marjanović za DW kaže: „Vidoja Lazića su prikovali na krst nasred sela, a njegovu osamdesetogodišnju majku Dostanu i gluvonemu sestru Kristinu žive zapalili u kući. Na kućnom pragu su ubijeni Milisav Rankić i njegova dva sina Miroslav i Dragoslav kao i Stanko Milošević. Posmrtni ostaci nisu pronađeni.“
Srba je prema popisu iz 1992. na području Srebrenice bilo 8.315. Po podacima srpske Boračke organizacije Srebrenica u periodu od maja 1992. do februara 1993. „oko 550 srpskih civila i boraca je poginulo. Spaljeno je do temelja više od 50 sela i zaselaka a gotovo svo srpsko stanovništvo je proterano i izbeglo. Ostalo ih je oko 860 na samoj Drini u selima Crvica, Liješće, Petriča i Skelani.“
Rat se tokom 1992. rasplamsava i u severoistočnoj Bosni. U jesen i zimu 92/93 srpske snage napreduju u Podrinju, ubijaju i proteruju Bošnjake od kojih deo spas pokušava da nađe u Srebrenici, što je dokumentovano u brojnim procesima pred Haškim sudom. Tako se u Srebrenici početkom 1993. godine našlo nekoliko desetina hiljada Bošnjaka iz susednih opština Rogatica, Vlasenica, Bratunac, ali i drugih opština istočne Bosne.
Tokom ofanzive jedinica Armije BiH iz Srebrenice 16. januara 1993. godine na područje Skelana (sela Ćosići, Žabokvica, Toplica i Kalimanići) je, prema rečima Simića i Milovanovića, smrtno stradalo 65 Srba, od čega 50 civila. Više od stotinu je ranjeno, a od 30 zarobljenih više od polovine nije preživelo prebijanja i mučenja. Među ubijenim su, tvrde Simić i Milovanović, bile žene, deca i starci.
Mirko Sekulić , koji je sa roditeljima, suprugom i dvoje male dece iz Srebrenice početkom rata izbegao u Skelane izgubio je u napadima ženu. Tog januarskog jutra 1993. godine, kada je počeo napad na Skelane, Mirko je sa majkom, suprugom i decom u svom jugu pokušao da pređe preko mosta na Drini, tražeći spas na drugoj obali u Srbiji. Metak je pogodio njegovu suprugu Gordanu u vrat. „Samo je klonula. Tek kad sam se zaustavio pred bolnicom u Bajinoj Bašti video sam da je mrtva“, prisjeća se Sekulić.
Napad na verske praznike
Bošnjačke snage su, tvrdi Gojko Simić, veoma često napadale srpska sela na pravoslavne praznike – Božić, Đurđevdan, Vidovdan. Na Petrovdan, 12. jula, u selima Biljača, Sase i Zalazje je, prema navodima Simića „ubijeno 69 Srba, dok se 20 vode kao nestali. U napadu na Božić, 7. januara 1993. godine u selu Kravica ubijeno je 49 Srba, a ranjeno više od stotinu“.
I danas, 24 godine od završetka rata, postoje nesuglasice oko broja žrtava u Srebrenici. Prema podacima Odeljenja za istraživanje rata i ratnih zločina – zvanične institucije Republike Srpske, od 1992. do 1995. godine na teritoriji opština Zvornik, Srebrenica, Bratunac, Vlasenica sa opštinom Milići kao i Kalesije sa opštinama Osmaci i Šekovići poginulo je 2.385 Srba, od toga 1.974 vojnika, 387 civila, a 24 lica imaju „nepoznat status“. Selekcija žrtava odvijala se prema mestu stradanja.
Sadašnji srpski član Predsedništva BiH Milorad Dodik i bivši premijer RS Aleksandar Džombić su izjavljivali da je u Srebrenici, Bratuncu i okolnim selima ubijeno 3.267 Srba.
O stradanju Srba koji su početkom rata imali prebivalište na području opštine Srebrenica, Mirsad Tokača, dugogodišnji direktor Istraživačko-dokumentacionog centra (IDC) u Sarajevu, koji je istraživao ljudske gubitke u BiH, za DW kaže da je, „prema podacima koje je prikupila njegova organizacija, tokom rata sa područja Srebrenice smrtno stradalo ukupno 462 Srba. Od toga je njih 158 evidentirano kao civili, a 304 kao vojnici“.
Podaci IDC se, kaže Tokača, odnose na lica koja su smrtno stradala, a registrovana su kao stanovnici Srebrenice po popisu iz 1991. godine, dok se podaci entitetskog Odeljenja za istraživanje rata i ratnih zločina RS odnose na lica, koja su stradala na području nekoliko opština, ali nisu nužno bili stanovnici tih opština jer se klasifikacija stradalih nije vršena prema mestu stanovanja već stradanja.
Manipulacije brojkama
Posebno se manipuliše navodima i odnosom civila i vojnika kada je reč o broju žrtava, što je posebno vidljivo na primjeru sela Kravice. Beorgadski list „Glas javnosti“ objavio je da je tamo ubijeno 49 civila dok je Dodik baratao brojkom od 78 civila. Međutim, taj broj žrtava nije neupitno i neutralno mogao biti potvrđen izvan tih krugova.
IDC, čiji je rad finansirala vlada Norveške i koji je svu dokumentaciju i dokaze o ubijenim i nestalim licima stavio na raspolaganje Haškom tribunalu, navodi da je dokazano da je 11 civila ubijeno u napadu na Kravicu, dok su 35 ubijenih bili vojnici. I kada je reč o sedmoro ubijenih u Zelenom Jadru, prema podacima IDC radi se o dva civila i pet vojnika.
Izvori bliski organizacijama ratnih veterana u BiH govore da su na sve tri strane podaci o broju stradalih vojnika prilično „naduvani“, odnosno da su mnogi ubijeni civili svrstani u kategoriju vojnika, kako bi njihove porodice mogle da prime materijalne nadoknade za borce. To potvrđuju i dugotrajni protesti boračkih organizacija pred institucijama vlasti u Sarajevu, koje traže reviziju spiskova boraca, naročito u Federaciji BiH.
O delu onoga što se sa Srbima događalo oko Srebrenice a malo je poznato široj javnosti, pisala su odmah nakon rata i dva sarajevska lista, „Dani“ i „Slobodna Bosna“. Za zločine nad Srbima u selima oko Srebrenice do sada su se na optuženičkoj klupi kako pred Haškim sudom tako i pred Sudom BiH našli komandant Armije BiH u Srebrenici Naser Orić i njegov saborac Sabahudin Muhić. Obojica su zbog nedostatka dokaza oslobođeni optužbi.