Hrvatska traga za pobednicima i poraženima

Gledajući spolja na hrvatsku javnu scenu, čovek bi mogao pomisliti da je greškom upao u vremeplov: 70 godina nakon kraja Drugog svetskog rata na ulicama hrvatskih gradova ustaše i partizani ponovo preteći psuju jedni druge, u crkvi u centru Zagreba stotine ljudi učestvuju na zadušnoj misi za ustaškog poglavnika Antu Pavelića, nekoliko ulica dalje osniva se Liga antifašista čiji je počasni predsednik jedan 98-godišnji partizan, a predsednik hrvatske vlade smatra za shodno da na području bivšeg koncentracionog logora Jasenovac citira Ustav kako bi naglasio antifašistički karakter države. U vreme kada je živih svedoka ondašnjih događaja svakim danom sve manje, u hrvatskoj javnosti vode se žive i burne rasprave o tome ko je u stvari 1945. godine pobedio, a ko izgubio rat, ko je bio na „pravoj“, a ko na „pogrešnoj“ strani.

„To ima veze s istorijom i razvojem u Jugoslaviji nakon Drugog svetskog rata“, objašnjava Norbert Mapes-Nidik, nemački publicista i izvrsni poznavalac prilika u Hrvatskoj i na području nekadašnja Jugoslavije. „Dok su u brojnim drugim evropskim zemljama te rasprave obavljene još pre više decenija, u posleratnoj Jugoslaviji to nije bilo moguće. Zato je dobro i važno da se sada vode.“

Hrvatska pod stigmom krivice

Dugi niz godina Hrvati su živeli pod stigmom krivice zbog široke podrške fašističkom ustaškom režimu tokom Drugog svetskog rata i, poput Nemaca, stalno su morali da se „osećaju krivim, bez obzira na to da li su bili pristalice ustaša ili ne“. Činjenica da je u partizanskom pokretu bio i vrlo veliki broj Hrvata, tu ništa nije menjala. Zato ne čudi, smatra Mapes-Nidik, da je, nakon raspada Jugoslavije i uspostavljanja nezavisne Hrvatske, istorija počela da se tumači sa obrnutim predznakom: sada su partizani postali „negativci“, a ustaše su se preko noći preobrazile u „dobre momke“.

U tom smislu, današnja rasprava predstavlja nastavak nastojanja da se relativizuje ranije uspostavljeni vrednosni sistem, pri čemu dolazi i do „zastrašujućih i vrlo čudnih rasprava kakvih nema ni u jednoj drugoj državi, osim možda još u Sloveniji i Mađarskoj.“ Ipak, za nemačkog publicistu, izuzetno je važno to što se o tome u Hrvatskoj uopšte raspravlja. Prema njegovom mišljenju, na kraju ipak svaka zemlja mora sama sa sobom da razjasni kako će razumeti fašizam i kako će se prema njemu postaviti. To se ne može propisati spolja.

Uspostavljanje identiteta nacije i pojedinca

Za današnju Hrvatsku je, pritom, suočavanje s istorijom velikim delom važno i zbog konstrukcije sopstvenog identiteta, smatra Mari-Žanin Čalić, nemačka istoričarka sa Minhenskog univerziteta. „U nacionalnom smislu, postavlja se pitanje: ko smo mi, odakle dolazimo i za koje se vrednosti zalažemo?“ Da li se pokušava da se uspostavi kontinuitet razvoja i samorazumevanja nacije? Aktuelna rasprava je, međutim, i „metafora za nacionalne projekte, poput recimo koncepta hrvatske državne samostalnosti“. Borba protiv ustaša i Nezavisne Države Hrvatske bio je jedan od osnovnih osnivačkih mitova socijalističke Jugoslavije i Titovog koncepta bratstva i jedinstva“, naglašava Čalić. Zbog toga je pokušaj redefinicije fašističkog dela istorije hrvatske države istovremeno i rasprava o Titu i konceptu Jugoslavije kao federalne, multietničke države. To je naravno, naglašava Čalić, povezano i sa Domovinskim ratom i raspravom o krivici za izbijanje rata.

Međutim, ta naoko istorijska rasprava ima i vrlo savremene aspekte. Ona se instrumentalizuje u političke svrhe i novim tumačenjem prošlosti se pokušava da se legitimiše aktuelna, sopstvena politička opcija, naglašava Calic.

Ne smeju se, međutim, zanemariti ni lične, odnosno porodične biografije učesnika rasprave. Mnogi ljudi dolaze iz partizanskih porodica i učešće u antifašističkoj borbi za njih je bila jedna od ključnih osnova porodične mitologije. Pokušaje revizije prošlosti i preokretanje sistema vrednosti, po kojem su sada partizani zločinci, a Tito diktator, oni doživljavaju kao napad na lični identitet i kao negiranje njihove sudbine. Zbog toga, smatra nemačka istoričarka, stalno treba imati na umu da se i u sadašnjoj raspravi politička i lična dimenzija prepliću.

Vrednosni sistem postoji

Ma koliko, međutim, to preispitivanje istorijskih mitova i izvlačenje na svetlo dana dugo vremena poricanih i potiskivanih činjenica bilo razumljivo i opravdano, ono ne znači da je sve u vrednosnom smislu izjednačeno. „O pitanju hrvatske nacionalne ideologije i hrvatske državnosti pre i posle NDH, moguće je imati različita mišljenja, ali o Jasenovcu to nije moguće – o Jasenovcu se može imati samo jedno mišljenje“, naglašava Karl Betke, istoričar sa Univerziteta u Tibingenu. Prema njegovom mišljenju, razumljivo je i opravdano uspostaviti izvesnu distancu prema vremenu socijalizma i prema Titu – to je dobro za hrvatsko društvo. Tita i komunistički partiju, ne može se svoditi samo na antifašizam, naglašava taj istoričar, budući da je izvođenje socijalističke revolucije od samog početka bio deo njihovog projekta.

Ali i takav diferencirani pogled na prošlost mora da sadrži neka merila vrednosti: „o izjednačavanju Tita i Pavelića nikako ne može biti reči!“ Uz svu opravdanu kritiku prema komunistima, ipak je potrebno „odati priznanje borcima protiv fašizma, čak i onda kada se ne slažemo s njihovim ideološkim uverenjima“, smatra Betke. Uprkos svim pokušajima revizionizma, taj autor ipak ne smatra da je u Hrvatskoj na delu neko temeljno redefinisanje istorije ili neka opšta fašizacija društva. On pledira za više opuštenosti, s jedne strane, ali i za što je moguće više naučnog pristupa s druge.

Status žrtve – znak nacionalne nezrelosti

Mada po tematici i u poređenju s ostatkom Evrope, aktuelna rasprava o ustašama i partizanima u Hrvatskoj deluje kao anahronizam, angažman s kojim se vodi, kao i njena emocionalna nabijenost, pokazuje u kojoj je meri ona za sadašnju Hrvatsku aktuelna – i u tom smislu nužna. Do sada su Hrvati sebe – kao uostalom i svi drugi narodi na tom području – uvek videli samo kao žrtve, a nikada kao počinioce zločina. „To je znak nacionalne nezrelosti“, kaže nemački autor. „Zrela nacija sebe vidi kao aktera istorijskih zbivanja. Svejedno da li s ponosom ili sa stidom, ona kaže: da, to smo bili mi, mi smo to uradili. Nacija koja je uvek samo žrtva, ne ponaša se kao prava nacija, već kao neka manjina, stalno zarobljena u borbi oko raspodele krivice i nekrivice, u stalnoj konkurentskoj borbi s drugima oko statusa žrtve.“

Sada je važno da se hrvatska javnost sa svojom prošlošću zaista i suoči, uključujući i zločine koji su počinjeni, a ne samo da pokuša da istoriju revidira i ponovo napiše, naglašava Norbert Mapes-Nidik. Prema njegovom mišljenju, revizionizmu istorije trebalo bi se suprotstaviti, kako iz hrvatske, tako i iz evropske perspektive.