Da li je Trijanon bio toliko nepravedan?

DW: Izgleda da je Mađarska zemlja u kojoj su najživlja sećanja i posledice Prvog svetskog rata. Nakon Trijanonskog sporazuma Mađarska je izgubila dve trećine teritorije… Danas je zemlja „oblepljena“ spomen-pločama, „Trijanonska tragedija“ se diskretno provlači kroz retoriku vladajuće elite. Kako gledate na to?

Kristijan Unvari: To me ne raduje, ali je današnji odnos prema Trijanonskom ugovoru u Mađarskoj logična posledica posleratne politike susednih država. Slovačka, Srbija i Rumunija su posle 1920. imale nacionalističku politiku baš onakvu kakvu je Mađarska vodila od 1867. godine. To je politika koja je pre 96 godina i dovela zemlju do takvog mirovnog diktata.

Da li je Trijanonski mir bio toliko nepravedan? Da li bi tadašnje zapadne pobednice zaista trebalo da se izvinjavaju Mađarskoj, kako traže pojedini političari vladajuće konzervativne stranke Fides?

Trijanon jeste bio nepravedan mirovni ugovor, najnepravedniji od svih koji su sklopljeni posle Prvog svetskog rata. Bilo bi lepo kada bi se pobednice izvinile – pre svih Francuska koja je progurala to ludilo uprkos oklevanju saveznika. Drugi su se indirektno izvinili. SAD su iz protesta napustile mirovne pregovore. Treba reći da izvinjenje danas ne bi rešilo nijedan od problema. Pravo na samoopredeljenje mađarske manjine i dalje bi bilo zapostavljano, Mađari u Slovačkoj i Rumuniji ostali bi građani drugog reda, jer ustavi tih zemalja govore o nacionalnim državama u kojima su manjine poput privremenih gostiju. Poslednji događaji u Slovačkoj i Rumuniji upravo pokazuju da većina pokušava da suzbije mađarsku manjinu, recimo prekrajanjem izbornih jedinica ili jedinica lokalne samouprave, tako da ni u jednoj jedinici manjinski narod nema većinu.

Da li su i obični građani u Mađarskoj i dalje zainteresovani za posledice Prvog rata ili takav utisak nastaje tek zbog retorike vlasti?

To je teško proceniti. U svakom slučaju vlada Viktora Orbana ne pokušava da se obrati svim biračima, nego cilja glasače desničarske stranke Jobik. Za tu grupu su teme poput Velike Mađarske i Trijanona veoma važne. Verujem da Jobik čak i u Budimpešti ima 30 odsto potencijalnih birača. Ipak, mnogi ne glasaju za njih jer im Fides spretnije nudi potpuno iste teme i istu retoriku. Sigurno je da je pitanje Trijanonskog ugovora efektnije među gradskim stanovništvom. U ruralnim predelima, recimo na istoku Mađarske, time se ne mogu dobiti glasovi.

Koliko je javnost svesna razloga koji su doveli do Trijanona, recimo agresivne mađarizacije koja je sprovođena od 1867. godine?

Istoriografija u Mađarskoj je već decenijama složna što se tiče uzroka i te pozicije su kompatibilne sa pozicijama istoričara u recimo Francuskoj ili Nemačkoj. Ali u Mađarskoj postoji i neka vrsta naučnog podzemlja koju poslednjih godina vlast sve više podržava. Ovi pseudonaučnici međutim nemaju ništa zajedničko sa ozbiljnim istoričarima, osim što se navodno bave istom profesijom.

Šta biste Vi, kao istoričar, poručili mađarskoj javnosti kada je u pitanju odnos prema Prvom svetskom ratu i Trijanonskom ugovoru?

To nije pitanje za jednog istoričara jer uveliko gazi u teren političara. Svakako bi bilo bolje kada bi mađarska politika smanjila dozu demagogije kada se govori o Trijanonu. Dobro bi bilo i kada bi nemačke institucije, na primer fondacija „Konrad Adenauer“, prekinule kontakte sa mađarskim institucijama koje gaje demagoški pristup istoriji. Tu pre svega mislim na budimpeštanski muzej „Kuća terora“ u kojem su prikazani komunistički i fašistički zločini. U tom muzeju se sve što se može podvesti pod antikomunizam paušalno glorifikuje, dok se o antifašizmu i ne govori. Masovnim ubicama iz Drugog svetskog rata se odaje počast kao nevinim žrtvama. Uopšte, žrtve i počinioci iz vremena diktatura predstavljeni su kao dve potpuno odvojene grupe – prelaz između tih kategorija nije dočaran. Nažalost, mnoge žrtve su istovremeno bile i dželati, i obratno.

Kakvo je u mađarskoj istoriografiji zvanično tumačenje povoda za početak Prvog svetskog rata? Da li se uzima u razmatranje knjiga Kristofera Klarka „Mesečari“?

Zvanično tumačenje, odnosno pogled koji nudi većina istoričara, jednako je kompleksno kao tumačenje Kristofera Klarka, čija knjiga ove godine izlazi i na mađarskom jeziku. Nažalost diskusija o toj knjizi – koja je na neki način tipično nemačka debata – ne stiže do Mađarske. Manje se u Mađarskoj debatuje o direktnim povodima za rat, na posletku mađarska elita nije taj rat ni želela, to je nedvosmisleno dokazano. Diskusije i dalje traju o mađarskoj politici prema manjinama pre rata jer je ta politika jedan od razloga za onakav Trijanonski sporazum.

Šta mladi ljudi u školama i na univerzitetima uče o Velikom ratu?

Na to pitanje je teško uopšteno odgovoriti jer su do sada škole imale veliki prostor u samostalnom izboru udžbenika i nastavnog materijala. Od sledeće godine će postojati jedinstveni udžbenici, ali je teško proceniti kuda će tako centralizovana nastava voditi.

U Nemačkoj se više niko ne zanosi revizijom granica prema istoku ili kada su u pitanju Alzas i Lorena u Francuskoj. Da li u Mađarskoj postoji realna opasnost da se sa susednim zemljama uđe u konflikte oko granica?

Poređenje sa Alzasom i Lorenom pokazuje koliko su razlike drastične. Te dve oblasti su pripadale Nemačkom carstvu tek nekoliko decenija i tamošnje nemačko stanovništvo je tokom istorije steklo jasan regionalni i lokalni identitet. Nasuprot tome, oblasti koje su Trijanonskim sporazumom odsečene pripadale su Mađarskoj hiljadu godina, i tamošnje mađarsko stanovništvo nije imalo tako jak regionalni identitet. Iako danas revizija granica deluje potpuno nerealno, između Mađarske i komšijskih zemalja – posebno Slovačke, Srbije i Rumunije – postoje konflikti zbog zahteva mađarske manjine za autonomijom. Mađarska podržava tu autonomiju, dok je Slovačka, Srbija i Rumunija odbijaju. Zbog toga odnos Mađarske sa susedima može da se pogorša.

Kristijan Unvari (rođen 1969. u Budimpešti) jedan je od najpoznatijih istoričara Mađarske. Bavi se pre svega istorijom zemlje u 20. veku i objavljuje eseje koji izazivaju mnogo pažnje, recimo o odnosu mađarskog društva prema holokaustu ili komunističkim tajnim službama. Više njegovih knjiga spada u bestselere u Mađarskoj, među njima su „Opsada Budimpešte“ (1998) i „Bilans Hortijevog režima. Diskriminacija, socijalna politika i antisemitizam u Mađarskoj“ (2012).

Intervju: Keno Ferzek / nr
Odg. urednik: Ivan Đerković

U ponedeljak 31.3.2014 objavljujemo tekst:
Austrijski pogled na Prvi svetski rat