Crna Gora: Dijalog je rešenje
16. januar 2020.
Ključna odredba novog Zakona o slobodi veroispovesti je ona koja se odnosi na pitanje crkvenog vlasništva u Crnoj Gori. Na prvi pogled se dakle radi o pravnom sporu: ko je vlasnik dobara i nekretnina koje u Crnoj Gori koristi Srpska pravoslavna crkva (SPC).
Dok zagovarači zakona smatraju da sve ono za što Crkva ne može valjano da dokaže da joj je kao vlasništvo pripadalo pre 1918. godine automatski prelazi u vlasništvo države, protivnici argumentuju da se tu radi o dobrima koja su SPC data ili poklonjena delimično još u srednjem veku, pa je iluzorno sada tu tražiti neke izvode iz zemljišnih knjiga.
Kome šta pripada?
Formalno se tu radi o opravdanoj intenciji crnogorske države, smatra Lazaros Miliopulos, politikolog sa Univerziteta u Bonu i stručnjak za pitanja pravoslavlja – potrebno je znati šta kome pripada. „Ali ne samo u Crnoj Gori, i u drugim zemljama u jugoistočnoj Evropi, na primer u Grčkoj, ponekad je veoma teško dokazati vlasništvo. Često se tu radilo o poklonima, a potvrde o tome više ne postoje. To je ozbiljan argument.“
Pritom, kaže Miliopulos u razgovoru za DW, „crnogorska vlada ne tvrdi da je ona vlasnik, već želi pre svega da razjasni vlasničke odnose između države, Crnogorske crkve i Srpske pravoslavne crkve". To je, naglašava, uobičajeno kako u drugim državama jugoistočne Evrope u kojima deluju pravoslavne crkve, tako i na Zapadu. Ukoliko pak dođe do podržavljenja crkvenih dobara, to nije moguće bez odštete: „Nije moguće bez odštete naprosto oduzeti vlasništvo Crkve, ukoliko se želi ostati u okvirima pravne države. To ne bi bilo ni u skladu s evropskim pravnim normama.“
Breme istorije
Važnu ulogu u svemu igra i istorijska dimenzija. Trenutno u Crnoj Gori postoje dve pravoslavne crkve. S jedne strane je Mitropolija crnogorsko-primorska, koja je deo SPC s patrijarhom u Beogradu. Ona je kanonski priznata. S druge strane je 1993. osnovana Crnogorska pravoslavna crkva (CPC). Ona, gledano iz perspektive kanonskog prava, nije priznata kao autokefalna, dakle kao samostalna, ali ona međutim ima podršku crnogorske države: „Stiče se utisak da (ovim zakonom) Vlada podržava jednu crkvu koja je iz perspektive celokupnog pravoslavlja šizmatska crkva“, kaže Miliopulos.
CPC se u opravdanju svog stremljenja ka samostalnosti poziva na priznatu autokefalnost Crnogorske crkve koja je uspostavljena za vreme Osmanskog carstva, u 18. veku, ali je ponovo izgubljena nakon osnivanja Kraljevine Jugoslavije 1918. Tada je ta crkva ponovo pripojena Srpskoj pravoslavnoj crkvi, kao mitropolija unutar nje. I jedna i druga crkva smatraju se naslednicama Crnogorske pravoslavne crkve i polažu pravo na dobra koje je ona posedovala. Faktička situacija danas je da CPC za sada vrši službu u nekoliko kapela na Cetinju i jednoj crkvi u Kotoru, ali polaže pravo na sve crkve i manastire na teritoriji Crne Gore koje su trenutno u vlasništvu SPC.
Dobrovoljno ili prisilno?
Prema mišljenju stručnjaka za pravoslavlje Lazarusa Miliopulusa, pri utvrđivanju vlasništva pred međunarodnim institucijama, pre svega pred Evropskim sudom pravde u Luksemburgu, će „ključnu ulogu igrati odgovor na pitanje, da li je u periodu između 1918. i 1920, u vreme osnivanja Kraljevine Jugoslavije, prenos vlasništva crnogorske autokefalne mitropolije Srpskoj pravoslavnoj crkvi usledio dobrovoljno ili uz pretnju sile odnosno ucenama. Postoje dokumenta koja potvrđuju da je mitropolit protestovao protiv tog prenosa vlasništva, ali postoje i dokumenti iz kojih proizilazi suprotno.“
Miliopulos je uveren da će na kraju to biti presudno u pravnom smislu, jer „ukoliko bi se pokazalo da nije vršen pritisak, onda naravno postoje legitimno polaganje prava SPC na vlasništvo“. No, dodaje bonski politikolog, razjašnjavanje tog pitanja će biti veoma dugotrajan proces.
Država, nacija i crkva
Pitanje vlasništva je međutim samo jedna dimenzija spora. Druga je politička: regulisanje crkvene svojine je u funkciji potvrde i odbrane crnogorskog identiteta. Zagovornici posebnosti i samosvojnosti crnogorske nacije i države, koji se nalaze kako u redovima vladajuće stranke Mile Đukanovica, tako i u redovima opozicije, prebacuju Srpskoj pravoslavnoj crkvi da negira postojanje Crnogoraca, a time i crnogorske države, te da tvrde da su to sve Srbi. Po njima, to je deo velikosrpske politike kojom se diriguje iz Beograda - i kao sedišta vlade Srbije, i kao sedišta Patrijaršije SPC. „Rasprava o tom pitanju je rasprava o jednom od poslednjih poglavlja i poslednjih pitanja referenduma o nezavisnosti iz 2006. Godine“, rekao je nedavno u razgovoru za DW crnogorski opozicioni političar Ranko Krivokapić.
Tu istovremenost težnji ka crkvenoj i nacionalnoj samostalnosti potvrđuje i Lazaros Miliopulos. „Kada je reč o nezavisnosti crnogorske crkve, tu političke snage oko Đukanovića imaju ceoma proaktivnu ulogu. A isto je tako i na drugoj strani: pokret za nezavisnost crkve je delimično veoma politički i nacionalno orijentisan.“
Povezivanje crkve i politike za pravoslavlje, posebno u jugoistočnoj Evropi, nije međutim neka specifičnost Crne Gore, objašnjava bonski stručnjak. „Da su te crkve uvek i nacionalne crkve – to ima istorijske korijene. Oko njih se okupljao narod u vreme osmanske vladavine. One su bile neka vrsta političke institucije hrišćana u Osmanskom carstvu. Kasnije, u 19. i 20. veku, ta tradicija povezala se s nacionalnim i nacionalističkim pokretima i otuda je nastala jaka nacionalna povezanost pravoslavnih crkava. To je tako u Srbiji, isto kao i u Rumuniji, Bugarskoj ili Grčkoj.“
Tu onda uvek postoji i opasnost političke instrumentalizacije crkve u nacionalnom smislu, napominje Miliopulos. „Uvek ima nacionalističkih preterivanja kada se uđe u političku sferu“. Tako je i u slučaju Crne Gore, i to na obe strane. Dok se s jedne strane osporava crnogorski nacionalni identitet, s druge strane se u pitanje dovodi kanonski karakter srpske patrijaršije, kaže Miliopulos.
Šta je rešenje?
Pogrešno je međutim, smatra taj politikolog, paušalno tvrditi da Srpska pravoslavna crkva ne priznaje crnogorski nacionalni identitet. „Postoje umereni i politički razumni glasovi koji kažu da bi ta dva nivoa – crkveni i politički – trebalo jasnije odeliti jedan od drugog. Oni kažu: mi ne moramo politički na ovaj ili onaj način da se pozicioniramo, mada insistiramo na tome da se poštuje i prihvata kanonska jurisdikcija.“
Trenutno su u crnogorskom sporu obe strane ukopane na svojim isključivim pozicijama. Rešenje bi, međutim, smatra Miliopulos, trebalo tražiti u tome „da u nekom obliku država sedne za sto sa obe crkve i pokuša da problem reši u dijalogu, pre nego što se krene u kolektivizaciju, odnosno podržavljenje crkvenog dobra koje se smatra nejasnim.“
Preporuka Venecijanske komisije
U tom pravcu se kreće i predlog tzv. Venecijanske komisije. To je evropska institucija čiji je zadatak savetovanje država oko ustavno-pravnih pitanja, odnosno davanje mišljenja o usklađenosti zakonodavstva pojedinih zemalja koje su već članice EU ili tome teže s pravnim načelima Unije. U svom izveštaju o pitanju crkvenog vlasništva u Crnoj Gori, Komisija ni jednoj, a ni drugoj strani ne daje za pravo, već je „zauzela srednju poziciju“, kaže Miliopulos.
Evropski stručnjaci smatraju da je potrebno kompletan proces postaviti na druge osnove. „Komisija predlaže da se sporna pitanja rešavaju dijalogom. To je pokušaj da se krene drugim pravcem – da svi sednu za sto i pokušaju da pronađu konsenzualno rešenje, zajedno, a ne jedni protiv drugih.“ Oduzimanje vlasništva bez odštete, kaže Miliopulos, sasvim sigurno ne vodi u tom smeru – država ne može da se upliće u vlasničke odnose kako joj je volja i crkvi tek tako da oduzima posed. To definitivno ne bi bilo u skladu s evropskim normama.