Oportuniteti i Ramiz Alisë - Vlerësime të historianit Michael Schmidt-Neke

DW: Sot ka ndërruar jetë udhëheqësi i fundit komunist Ramiz Alia, një nga personalitetet e rëndësishme të Partisë së Punës së Shqipërisë, presidenti i parë në momentin e kthesës politike. I parë nga këndvështrimi i sotëm, çfarë vlerësimi mund t'i bëhet figurës së tij, çfarë përshtypje ka lënë ai, që ndodhej në qendër të ngjarjeve në një moment shumë deciziv për Shqipërinë?

Schmidt-Neke: Nga dita e sotme, dita e vdekjes së Ramiz Alisë, është tepër vështirë të bësh një bilanc të përsosur të kësaj jete mjaft të ndërlikuar. Ramiz Alia qysh nga vitet 50-të, 60-të ka qenë një funksionar shumë i rëndësishëm i sistemit komunist, duke u bërë trashëgimtar i Enver Hoxhës pas vekjes së tij në vitin 85, pra ai mban në supet e tij përgjegjësitë për të gjitha të metat dhe fajet e regjimit komunist, për shkeljet e të drejtave të njeriut, për izolimin e Shqipërisë pas prishjes me Kinën në vitet 70-të. Nga ana tjetër duhet marrë parasysh se brenda kornizës së mundësive të tij në vitet 80-të, kur mbajti frenat e partisë dhe të shtetit, kishte nisur disa reforma, sigurisht jo të mjaftueshme, por të rëndësishme në fushat e ekonomisë edhe në fushën e politikës në një fazë mjaft të ndërlikuar, kur ai ishte i detyruar të mbronte idenë se socializmi në Shqipëri ishte diçka e posaçme, e pakrahashueshme me regjimet e ashtuquajtura revizioniste, sipas stilit të Bashkimit Sovjetik të Gjermanisë Lindore. Megjithatë gjithë bota e dinte se të metat e këtyre regjimeve gjenden edhe në Shqipëri, biles në permasa të ekzagjeruara. Në këtë fazë në udhëheqjen e Partisë së Punës kishte një luftë mes dy fraksioneve, një fraksion i moderuar reformist, jo në shkallën e Gorbacovit, por në favor të reformave, të udhëhequr nga vetë Ramiz Alia, kundër fraksionit tjetër konservator, i cili nuk lejonte asnjë lajthitje nga kursi i Enverit.

DW: Po pas vdekjes së Enver Hoxhes shumë pritën që Ramiz Alia do të sillte një frymë liberale, gjë që duke u nisur nga rrethanat nuk do të kishte qenë as e pamundur dhe as e rrezikshme më, sepse gjithë blloku i lindjes tashmë po hapej, por ai nuk e bëri këtë, përse?

Schmidt-Neke: Ramiz Alia ishte sekretar i parë i Komitetit qendror të Partisë, por nuk ishte i plotfuqishëm të bënte si të donte.

DW: Jeni i sigurtë se ai do të donte pa rezerva, por t'i jepeshin mundësitë?

Schmidt-Neke: Sigurisht ai nuk kishte idenë të kapërcente strukturat e sistemit komunist, ta shndërronte Shqipërinë në një vend liberal pluralist, ky sigurisht nuk ishte qëllimi i tij në radhën e parë, por ai kishte në plan të ndërronte disa tipare të regjimit për shembull ekonominë krejt të centralizuar, krejt të shtetëzuar, pa asnjë lëvizje për forcat private, që kishte pasoja shumë të mëdha për furnizimin e popullit me ushqim me mish etj. Natyrisht që nuk mund të bësh gjë pa u mbështetur në forcat e ushtrisë popullore e në rradhë të parë në forcat e ministrisë së brendshme, të policisë e të sigurimit të shtetit. Ata forca në këtë kohë ishin në dorën e krahut tjetër konservator, mund të thuhet rreth Nexhmije Hoxhës. Sigurisht që ai kishte frikë nga ndonjë grusht shteti brenda udhëheqjes së partisë. Ramizi në jetën e tij ishte njeri shumë i shkathët dhe shumë oportunist. Në vitet shtatëdhjetë ai kishte një simpati për një liberalizim në fushën e kulturës, por pas festivalit të këngës të viteve '72-'73 erdhi një erë shumë e ftohtë në skenën kulturore të Shqipërisë, duke përfunduar në një spastrim politik, i cili goditi njerëz si Todi Lubonjën e Fadil Paçramin etj. Por megjithatë Ramizi ishte si ngjalë, ai diti të ruante jo vetëm kokën, jo vetëm lirinë, por edhe pozitën politike, e cila për të kishte përparësi të parë dhe në vitet 80-të ai nuk kishte ndërmend të vetëflijohej në emër të të ashtuqujaturit liberalizëm, por ai vepronte sigurisht në një mënyrë shumë oportuniste, që rezultoi në vitin 90-të, kur vala e ngjarjeve në Evropën Lindore kapi edhe Shqipërinë. Me hir e pahir u detyrua të lejonte plurarizmin.

DW: A mund të konsiderohet me të drejtë si meritë e Ramiz Alisë, që ndryshimet politike në Shqipëri u bënë në mënyrë të butë, pa gjakderdhje.

Schmidt-Neke: Në një farë mase po, por në situata të tilla ka gjithmonë dy palë. Asnjë palë nuk kishte interes për gjakderdhje të madhe, për një luftë civile. Është edhe merita e udhëheqjes së kësaj kohe, edhe e popullit vetë, që nuk kreu akte dhune ndaj njerëzve, por vetëm kundër objekteve të regjimit, kam parasysh rrëzimin e përmendores së Enverit në shkurt 91. Pra çmimi për këtë tranzicion, në momentin e parë ishte një farë anarkie, një prishje e ekonomisë, por të paktën Shqipëria nuk përjetoi në këtë moment historik përvojën e Rumanisë me luftën civile të hapur, lufta civile pastaj ka ardhur në vitin '97, për këtë Ramizi nuk kishte përgjegjësi.

DW: Ramiz Alia dallonte në paraqitje nga hardlajnerët e tjerë të Partisë së Punës në mënyrën e të folurit në sjellje, ishte kjo vetëm dukje, apo ishte më i thjeshtë e më i butë se të tjerët?

Schmidt-Neke: Nuk jam i sigurt. Sigurisht Ramizi ishte një karakter krejt tjetër, po ta krahasosh me Mehmet Shehun për shembull, që ishte ushtarak i fortë gjithë jetën. Ai ishte njeri më i civilizuar, të themi. Ai nuk ishte i preokupuar nga idetë e jetës ushtarake, të forcave shtypëse represive, për mua ai është një karakter shumë enigmatik, do të ishte shumë interesant, kur një ditë të shkruhej biografia e Ramizit, por për sot ky moment nuk ka ardhur. Duhet të presim ca dekada, që të mos jetë as propaganda, as denigrimi i plotë. Por është një karakter, siç thonë shqiptarët në dekadat e fundit, shumë poliedrik.

DW: Ju si historian si e vlerësoni zbardhjen e së kaluarës komuniste në Shqipëri

Schmidt-Neke: Sigurisht në çdo vend të Evropës Lindore zbardhjet kanë boshllëqe, kanë mangësi dhe kanë natyrisht edhe rreziqe. Është diskutuar shpeshherë, a është e këshillueshme të hapen dosjet pa asnjë rezervë, ose në mënyrë të kufizuar, ose të mbyllen për të paktën nja dy breza. Sigurisht në një vend si Shqipëria me struktura shumë të forta implikimi i të gjithë popullsisë në përgjimin e njëri-tjetrit do të linte shumë plagë të hapura, kur vërtetohet se çfarë përmase të popullsisë kishte dëshmuar kundër fqinjëve, kundër familjarëve, kundër kolegëve, pra unë nuk shoh asnjë recetë të thjeshtë për trajtimin e kësaj kohe, por brezat e rinj të historianëve, që nuk janë rritur, nuk janë edukuar, nuk janë kualifikuar nën sistemin komunist, por edhe nuk kanë vuajtuar nga strukturat e sistemit komunist, do të jenë më të aftë se brezi i sotëm të shkruajnë të vërtetën objektive, në se ka të vërteta historike për historianët, për këtë epokë. Por duhet pritur.

Intervistoi: Angjelina Verbica

Redaktoi: E. Xhani