Daum: Refugjatët do të nxisnin ndryshime politike

DW: Zoti Daum, Ju keni qenë i ngarkuari i parë ad interim i Republikës Federale të Gjermanisë në Shqipërinë komuniste. Cilat kanë qenë sfidat profesionale të një diplomati në një vend komunist? 

Daum: Unë do të doja të filloja me kushtet jo politike, unë atëhere u njoftova brenda një afati shumë të shkurtër, mësova nga Zoti Gensher (ish-Ministër i Jashtëm) se ai kishte vendosur të më dërgonte mua si përfaqësuesin e parë të Republikës Federale të Gjermanisë në Tiranë. Në sfond dua të them se ne kishim marrëdhënie diplomatike me të gjitha vendet e Evropës. Evropa sot ashtu si edhe atëhere është fusha kryesore diplomatike e politikës së fqinjësisë dhe vendi i vetëm, ku ne nuk ishim të përfqësuar ishte Shqipëria. Kjo ishte arësyeja. Ne donim ta tërhiqnim Shqipërinë në rrjetin e marrëdhënieve politike të ndërsjella, të përgjegjësive të ndërsjella dhe unë dua ta theksoj hapur të varësive të ndërsjella, duke e nxjerrë kështu Shqipërinë nga një izolim të zgjedhur pjesërisht vetë apo edhe të imponuar. Genscher-i kishte të drejtë kur mendonte se zyrtarizimi i marrdhënieve nxit informacionet dhe se njerëzve u krijohet kështu mundësia të afrohen me njëri- tjetrin dhe së fundmi kjo do të duhet  të çojë në ndryshime politike edhe pse ne këtë të fundit nuk e thamë kaq shkoqur. Dhe këtë ai ma tha mua. Kjo kishte të bënte me faktin se unë isha një diplomat jo tipik, i cili nuk kishte menduar për një karrierë ministeriale, por që kishte eksperiencë në detyra të vështira, në vende të vështira dhe që ishte përpjekur me forcat e veta të arrinte rezulate në terren pa pasur një ndihmë direkte nga qendra, për të ndërtuar një koncept politik apo financiar dhe së dyti unë kisha një bagazh intensiv kulturor, unë kisha shkruar disa libra dhe Genscher-i mendonte se ai që shkruan libra ka interes të angazhohet në një veprimtari të re. Ishin këto dy argumentat e tij: aftësia ime praktike të shkoja diku dhe që isha në gjendje të ndërtoja diçka të re si dhe aftësia e prezantimit intelektual.

DW: Si nisi puna Juaj në Shqipëri? A e njihnit Ju Shqipërinë, çfarë dinit Ju për Shqipërinë kur filluat detyrën Tuaj në Tiranë?

Daum: Unë pata më pak se një muaj kohë përpara se  të filloja punën në Tiranë. Ditën e nesërme (pasi ministri i jashtëm më ngarkoi me këtë detyrë) unë fluturova për në Paris, ku bëra një kurs intensiv të gjuhës shqipe me një mësuese private dhe përpara se të nisesha për një udhëtim aventuresk për në Tiranë isha në gjendje të kuptoja shqip. Në atë kohë nuk kishte fluturime direkte, madje dëshira ime ishte të qëndroja edhe një muaj në Gjermani përpara se të filloja detyrën e re,  por më duhej të nisesha menjëherë pasi “konkurrenti politik”, kryeministri i Landit të Bavarisë, Franz Josef Strauss kishte planifikuar një fluturim me avionin e tij për në Tiranë. Qeveria federale sigurisht që donte që përfaqësuesi i saj të ishte në Tiranë dhe kjo së fundmi funksionoi. Për udhëtimin nga Boni në Tiranë m'u deshën tri ditë, pjesërisht me tren, pjesërisht me avion dhe një pjesë të mirë duke pritur në aeroportin e Beogradit.

'Shqipen e mësova në një kurs në Paris'

Unë nuk dija asgjë për Shqipërinë, kisha dëgjuar për Enver Hoxhën, unë sigurisht e dija se ku ndodhej Shqipëria gjeografikisht, vetëkuptohet që unë kisha dëgjuar në shkollë për Skënderbeun, dhe kjo ishte e gjitha sa dija. Në kursin 14 ditor të gjuhës që zhvillohej nga ora 9 e mëngjezit deri në 8 të darkës në Paris kam dëgjuar shumë mbi Shqipërinë, por është një gjë krejt tjetër nëse një vend dhe njerëzit i përjeton drejtpërdrejt, nëse e shikon horizontin me sytë e tu, krahasuar me atë që dëgjon nga larg apo lexon nëpër libra.

DW: Kanë kaluar 20 vjet që kur Shqipëria është hapur dhe në këto 20 vite diskutohet dhe polemizohet vazhdimisht mbi atë se  çfarë është biseduar dhe cilat tema janë prekur në negociatat mes diplomatëve gjermanë dhe përfaqësuesve të qeverisë e të partisë komuniste shqiptare përpara vendosjes së marrdhënieve diplomatike me Gjermaninë? A dini Ju më shumë rreth këtyre bisedimeve dhe temave të prekura në to?

Daum: Po, sigurisht që unë di disa gjëra, natyrisht që nuk ishin vetëm përfaqësues të partisë komuniste,  por edhe përfaqësues të shtetit shqiptar, të qeverisë. Nga përfaqësueit e partisë komuniste ishte Sofokli Lazri, me të cilin mund të diskutohej, pasi pavarësisht bindjeve dhe qëndrimeve të tij politike, ai ishte një njeri inteligjent. Por nuk kam dijeni se cila është konkretisht polemika në Shqipëri, që unë mund të përgjigjem drejtpërdrejt.

Kur dëshiron diçka me pasion, përfytyron edhe gjëra jo të realizueshme

DW: Atëherë për ta saktësuar: vizita e Hans-Dietrich Genscher-it zgjoi tek shqiptarët një shpresë të madhe në ndihmën që Gjermania do t´i japë Shqipërisë, në popull u komentua se Gensche-ri ka premtuar si të thuash „çekun e bardhë“. A ishin këto ndihma të lidhura me kushte të caktuara, apo ishin këto shpresa të pabaza e disi  naive?

Daum: Tani unë e kuptoj pyetjen tuaj shumë mirë, por është e vështirë të përgjigjesh. Së pari, pasi shpresat dhe naiviteti janë cilësi psikologjike. Nëse njeriu dëshiron diçka me pasion të madh, sidomos  në një periudhë të vështirë, atëhere ai përfytyron apo shpreson në një rezultat që në realitet nuk mund të jetë i realizueshëm. Nëse ka shpresa që i korrespondojnë realitetit më e shumta mund të ketë vështirësi të përshtatjes me to. Pra pyetja nëse shpresat ishin të tepruara nuk është një çështje objektive, por është më shumë një çështje e përfytyrimeve apo endienjave njerëzore. Është sigurisht e vërtetë që në bisedat paraprake me Shqipërinë kishte dy interesa: regjimi komunist në Shqipëri ishte ekonomikisht në falimentim, ishte në një gjendje të tillë që me forcat e veta nuk mund të ekzistonte për një kohë të gjatë. Kishte ose nevojë për ndryshime, ose ashtu siç edhe shpresonte qeveria e atëhershme shqiptare për para nga jashtë, që do të lejonte që makineria të mund të vazhdonte të funksiononte akoma. Ne sigurisht që ishim gati ta ndihmonim Shqipërinë ashtu siç edhe kishim bërë me vendet e tjera të Evropës. Shuma, për të cilën bëhej fjalë ishin 40 milionë Marka në vit. Po ndihma nuk jepet asnjëherë me para në dorë,  por në formën e projekteve. Pra kthimi në realitet i një premtimi për ndihmë kërkon një periudhë kohore. Kështu një nga projektet e para ishte riorganizimi tërësor i një ndërmarrjeje të mbarështrimit të gjedhit në perëndim të Tiranës. Kjo kishte të bënte me importimin e racave të lopëve të cilësisë së lartë, që japin shumë qumësht, me ndërtimin e stallave moderne, furnizimit me ushqime, të impianteve të transportit dhe të ftohjes për ruajtjen e qumështit etj. E gjitha kjo kërkon kohën e vet dhe realizimi i këtij projekti filloi rreth një vit pasi unë kisha mbërritur në Tiranë. Pra nuk është se paratë erdhën menjëherë. Ky ishte interesi i palës shqiptare.

Pala gjermane synonte integrimin e Shqipërisë në dialogun evropian

Interesi i palës gjermane ishte të integronte Shqipërinë në strukturat e dialogut evropian, që vepronte nën Këshillin për Bashkëpunim dhe Zhvillim Evropian (sot OSBE). Shtetet komuniste të Evropës Qendrore dhe Lindore ndërkohë ishin përfshirë në këtë organizëm, por Shqipëria mungonte. Qëllimi i këtij bashkëpunimi ishte që fillimisht ministrat, zyrtarët të kishin mundësi të udhëtonin më shumë, të kishin shumë më tepër kontakte, por që më vonë edhe të tjerë përfaques nga ekonomia apo kultura, pra sa më shumë njerëz të shikonin vende të tjera evropiane, të shikonin se si punohet dhe veprohet atje, që t´i bashkoheshin strukturave të shumta që ofrojnë liri, por edhe një strukturë së cilës duhet t´i përmbahesh. Pra pala shqiptare synonte të merrte para ose projekte nga Gjermania, kurse ne synonim ta afronim Shqipërinë në ato dhjetra apo qindra organizma dhe struktura që ishin aktive në mbarë Evropën. 

DW: Pra pati bisedime paraprake dhe u vendosën në vazhdim marrdhëniet diplomatike gjë që ndodhi në vitin 1987?

Daum: Po marrëdhëniet u vendosën në vitin 1987 dhe u zyrtarizuan me nënshkrimin zyrtar dypalësh dhe pas kësaj unë u dërgova në Tiranë për të hapur ambasadën gjermane. Unë arrita në Tiranë vetëm pak orë përpara se të mbërrinte Franz-Josef Strauss-i nga Bavaria. Unë shkova menjëherë në hotel Dajti dhe nga zyra e recepsionit atje nisa një faks, përmes të cilit e deklarova të hapur ambasadën gjermane në Tiranë, përgatita një etiketë kartoni, ku shënova tek dera e dhomës së hotelit “Ambasada e Republikës Federale Gjermane” dhe pastaj u dërgova nga pala shqiptare me makinë zyrtare të prisja  Franz-Joseph-Strauss-in,  kjo ishte dita ime e parë e punës në Tiranë.

DW: Dua t´i kthehem pyetjes lidhur me shpresat e  zgjuara tek shqiptarët: thuhej në popull se Strauss-i vinte në Tiranë që nga viti 1983 dhe zhvillonte biseda zyrtare, gjë që interpretohej si tentativë e Enver Hoxhës për t´u hapur drejt Perëndimit, pasi e kishte kuptuar se nuk mund të vazhdohej më tutje me atë lloj izolimi unikal? A dini Ju hollësira rreth  vizitave të Strauss-it në  Shqipëri dhe bisedave që ai zhvillonte në Tiranë?

Daum: Unë nuk di hollësi rreth këtyre vizitave apo bisedave. Mendoj se ato nuk duhen mbivlerësuar, pasi ishte pjesë e politikës së brendshme gjermane, Franz-Josef-Strauss-i e konsideronte veten si ministri i Jashtëm më i mirë, por që në fakt nuk ishte. Ai ishte një njeri shumë inteligjent, ashtu e njoha edhe në Shqipëri. Por sigurisht që ai si çdo politikan donte të tregohej kudo prezent. Sigurisht që vizitat e Franz-Josef Strauss-it si përpara, por edhe ajo e vitit 1987, dy orë pasi unë kisha hapur ambasadën e Republikës Federale të Gjermanisë në Tiranë kanë luajtur  një rol politik. Qeveria Federale e përfaqësuar në politikën e jashtme nga Hans-Diettrich Genscher-i që vinte nga një parti tjetër nga ajo e Strauss-it, u përpoq të bëjë më shumë se ç´do të bënte në kushte të tjera pikërisht për të mos ia lënë meritat kryesore Strauss-it. 

DW: Përsëri tek kushti ndaj Shqipërisë  për t´u anëtarësuar në KSBE. Kjo ndodhi vetëm në vitin 1990. Do të thotë kjo vonesë se pala shqiptare nuk i pranoi kushtet dhe se qeveria komuniste tregohej kokëfortë? Përse  zgjati kaq shumë ky proces?

Daum: Nuk do të thosha kështu. Nuk kishte kushte, por ishin një seri pikash, që në thelb të çonin në dy pozicione: Shqipëria donte para, kurse ne synonim integrimin e Shqipërisë në shumëllojshmërinë e shkëmbimit të eksperiencave njerëzore, të shkëmbimeve kulturore dhe ekonomike. Sigurisht që ne do të përgëzonim faktin nëse Shqipëria do të bëhej menjëherë anëtare e KSBE-së, por vendosja e marrëdhënieve diplomatike, ndihma ekonomike prej 40 milionë Markash do të sillnin një shkëmbim specialistësh në fusha të ndryshme që nga teknikë të thjeshtë e deri tek njerëz të kualifikuar, inxhinierë, gazetarë, duke e rritur kështu interesin për Shqipërinë dhe për kulturën shqiptare. Ne synomin që këto kontakte të shtriheshin në sa më shumë fusha dhe ne ishim të bindur që kjo së shpejti do të sillte një rritje eksplozive të këtyre kontakteve.

Nacionalizmi dhe ashpërsia e diktaturës ndikuan në jetëgjatësinë e saj. Shtypja e fesë është një plagë e rëndë përjetshme në historinë e Shqipërisë.

DW: Enver Hoxha është akuzuar si diktator i pamëshirshëm, por edhe si një udhëheqës i rrugëve të veçanta, kështu ai e ka drejtuar Shqipërinë në aleancat nga më të ndryshmet duke filluar me Jugosllavinë, pastaj me Bashkimin Sovjetik, më tej me Kinën, por ndonëse Shqipëria ishte vendi i parë që u shkëput nga Traktati i Varshavës ajo mbeti bastioni i fundit komunisto-stalinist në Evropë. Cilat mendoni se janë arsyet për këtë?

Daum: Unë mendoj se në këtë drejtim kanë ndikuar shumë faktorë: Enver Hoxha ishte një nacionalist dhe sipas tij Shqipëria duhet të jetë Shqipëri dhe jo pjesë e ndonjë traktati si ai i Varshavës apo i Jugosllavisë. Kështu nëse kthehemi më tej në kohë në vitet 1945-1946 Jugosllavia donte që Shqipëria të ishte shtet brenda Federatës Jugosllave. Këtu luante nacionalizmi një rol të rëndësishëm. Ju e thatë me të drejtë se Enver Hoxha ishte diktator dhe sistemi i ngritur prej tij ishte një diktaturë e tmerrshme. Duke filluar në vitet 50-të e kryesisht në vazhdim në vitet 60-të dhe 70-të të shekullit të kaluar kemi të bëjmë me një periudhë të rëndë, me diktaturën më të ashpër në Evropë, sidomos sa i përket shtypjes që iu bë fesë si asaj katolike, ortodokse greke dhe myslimane, kjo është një plagë e rëndë përjetshme në historinë e Shqipërisë, çka përgjegjësit e kanë arritur në mënyrë brutale. Pra janë të gjithë këto faktorë të ndryshëm, që kanë si qëllim mbajtjen e pushtetit në duart e diktaturës dhe kjo ka luajtur një rol të rëndësishëm në zgjatjen e saj.

DW: Zoti Daum si e keni përjetuar Shqipërinë në periudhën përpara korrikut 1990?

Daum: Do të doja të kthehesha prapa në kohë. Unë kisha tri vjet që isha në Shqipëri. Siç e thashë edhe më parë Genscher-i ma ofroi mua postin e ambasadorit në Tiranë, pasi unë në të kaluarën nuk isha një burokrat tipik, që preferon të udhëtojë me Mercedes dhe me shofer, por një njeri që lëviz më këmbë, që takon njerëzit dhe flet me ta për të mësuar se si mendojnë këta njërëz, që mëson gjuhën e vendit ku ndodhet. Gjatë qëndrimit në Shqipëri unë më shumë e kam parë veten si ambasador i shqiptarëve tek qeveria ime, sesa anasjelltas. Unë gjatë qëndrimit tim në Shqipëri mundohesha të kuptoja se pse shqiptarët kanë një mentalitet tjetër nga i yni, çfarë shpresash dhe çfarë dëshirash kanë ata. Për t'i mësuar këto njeriut i duhet një periudhë kohe, kjo nuk mund të bëhet me sot e me nesër, aq më tepër në një vend diktatorial, pasi edhe në periudhën e Ramiz Alisë Shqipëria ishte nën një diktaturë shumë të keqe, dhe mua më duhet ta pranoj se këtë unë nuk e kam kuptuar që në fillim.

Mentaliteti shqiptar në komunikim me perëndimorët të çorientonte

Më është dashur të paktën një vit për të kuptuar se Shqiparia ishte një diktaturë e vërtetë. Pse nuk e konstatova unë këtë? Të gjithë personat zyrtarë dhe jo zyrtarë që unë takoja ishin të përzemërt, të hapur, simpatikë, miqësorë, që ndaj ironisë politike nuk reagonin me inat, siç ishte rasti në vende të tjera si Rusia, Çekosllovaki apo edhe në Rumani e Serbi. Përkundrazi ata reagonin me një buzëqeshje në fytyrë ndaj shakave politike madje përgjigjeshin me shaka politike. Pra mentaliteti shqiptar bënte që një diplomat i huaj që fliste gjuhën e vendit të ngatërrohej në mendimet e tij. Së dyti aparati shtetëror ishte ekstrem eficient, policia e fshehtë ose sigurimi dinte çdo gjë, kontrollonte çdo gjë, nëse unë flisja me njerëz në rrugë ata thirreshin dhe merreshin në pyetje.  Unë nuk lejohesha t'i ftoja ata njerëz me të cilën do të dëshiroja të flisja, sepse çdo i ftuar duhet të merrte leje. Unë kam dhënë shumë pritje, dreka apo darka, një ose dy herë në javë në hotel Dajti dhe aty pihej shumë raki Përmeti. Më vonë kam mësuar se për secilën nga këto pritje 6-7 vetë punësoheshin, që nëpërmjet aparateve përgjuese të instaluara në shtyllat e hotelit, që të çonin në bodrumet e hotelit, përgjonin çdo bisedë, e shkruanin dhe të nesërmen njoftonin ministrin e Brendshëm. Pra nuk ishte e lehtë të kuptoje se çfarë ndodhte në vend. Unë e kam dashur Shqipërinë që në fillim, i kam dashur shumë shqiptarët, atë natyrë të mrekullueshme me male dhe det, pyjet. Jam ndierë shumë mirë atje. Unë lejohesha të udhëtoja, unë isha përfaqësuesi i vetëm diplomatik i huaj, që lejohesha të udhëtoja gjithandej, pasi sillja me vete ato 40 milionë Marka në vit, dhe duhet të njihja vendin. Unë mund të thoja se sot ose në një javë dua të shkoj në Alpe, pasi ndoshta bëjmë atje një projekt për pyjet, unë mund të thoja se unë dua të shkoj në Liqenin e Prespës, pasi mund të restaurojmë afresket e kishës, ose dua të shkoj këtu apo aty pasi mund të bëjmë një projekt për ndërtim rrugësh. Mua nuk mund të ma ndalonin këtë. Kështu më krijohej mundësia të takohesha me njerëz dhe unë kam takuar personalitete të mrekullueshme, shumë më tepër se në Tiranë, njerëz me karakteristikat tipike të zemërgjerësisë dhe me njerëzillëkut të Mesdheut të Vjetër. Këto janë kujtime që i kam të ruajtura akoma. Por pas një viti arrita të kuptoj se çfarë regjimi i tmerrshëm ishte ai, se si sillej ai me mendimin ndryshe,  si i degdiste në miniera njerëzit, që shprehnin mendime që nuk i pëlqenin regjimit, se si i fuste ata në vrima 3-4 metra nën tokë dhe nuk i lejonte të dilnin prej andej, se si i ka persekutuar përfaqësuesit e kishës katolike, apo ka varur e torturuar ata të myslimanëve, bektashinjve apo ortodoksëve. Një përjetim të tmerrshëm kam pasur në një fshat afër Sarandës. Ishte periudha e Pashkëve dhe më treguan se nxënësit në shkollë nuk pyeteshin direkt nëse kishin festuar Pashkët, por nëse kishin pasur dje në shtëpitë e tyre vezë të ngjyrosura. Nëse ata përgigjeshin pozitivisht atëhere prindërit e tyre thirreshin në polici dhe ndaloheshin për një kohë të gjatë. Mendo që kjo ka ndodhur në fund të viteve 80-të. Dhe pikërisht kjo mënyrë sjelljeje brutale ndaj njerëzve me mendim ndryshe, apo ndaj fesë më bëri mua një kundërshtar të regjimit. Edhe pse i kam vlerësuar përpjekjet e regjimit për të ndërtuar vepra në vend, lufta ndaj mendimit ndryshe, nisur edhe nga eksperienca e keqe që ne kemi pasur në historinë gjermane më ka irrituar shumë dhe më vonë kam bërë çdo përpjekje për rrëzimin e këtij pushteti.

DW: Ju thatë se Ju u jeni afruar njerëzve dhe keni folur me ta. Por njerëzit kishin frikë të flisnin në atë kohë me diplomatë të huaj. A e ndienit Ju këtë frikë dhe a u afroheshin njerëzit Juve?

Daum: Njerëzit nuk mund të më afroheshin mua. Në Tiranë ishte thuajse e pamundur. Megjithëse  unë në Tiranë, nisur edhe nga predispozita ime kam qenë shpesh në rrethe artistësh, shkrimtarësh, në radhë të parë mes shkencëtarësh, pasi kjo lidhej edhe me formimin tim, dhe në këto rrethe dëgjoja shprehje nëpër dhëmbë. Ndryshe ishte jashtë kryeqytetit, unë sapo thashë,  që isha diplomati i vetëm që mund të udhëtoja kudo në vend. Natyrisht që unë isha i survejuar paçka se isha vetëm,  por nëpër fshatra ishte e mundur të flisje me njerëzit.

DW: Kam dëgjuar se kur Ju keni qenë një herë në Shkodër, dikush Ju ka folur në rrugë dhe ju ka thënë: Ju lutemi të bëni diçka për ne, kurse Ju i jeni përgjigjur: Ju duhet të bëni diçka vetë për veten tuaj në mënyrë që ne t‘ ju ndihmojmë. A është e vërtetë kjo?

Daum: Mund të jetë me siguri e vërtetë, megjithëse ky rast konkret mua tani nuk më kujtohet, por kjo është një fjali që unë e kam thënë shumë herë. Situata ndryshoi në vitin 1990 në mënyrë radikale. Nga fillimi i vitit 1990 shqiptarët fituan guxim, ata dëgjuan në televizion se në vendet e tjera komunistët u përzunë nga pushteti, ata kishin parë fotografitë e rrëzimit të murit të Berlinit, ata fituan guximin të flasin më shumë me njëri-tjetrin, ata dëgjonin nga radiot italiane apo greke, ndoshta edhe nga Deutsche Welle, këtë unë nuk e di, se çfarë po ndodhte në botë, dhe papritur ata nuk kishin më frikë. Dhe nëse një popull nuk ka më frikë, atëhere qeveria nuk është në gjendje ta ketë kontrollin. Nga fillimi i vitit 1990 njerëzit filluan të më flisnin si në Tiranë edhe në Shkodër, por veçanërisht në Shkodër. Unë në atë kohë lëvizja në shumë qytete si në Tiranë, Shkodër, Elbasan, Sarandë dhe shpesh zbrisja nga makina dhe lëvizja më këmbë. Kështu unë kam shkuar në këmbë në kështjellën e Rozafës, dhe më kujtohet që kam takuar një grup vajzash simpatike, me të cilat kam biseduar jo vetëm rreth politikës. Unë kam lëvizur me qëllim nëpër rrugë, kam shkuar nëpër kafene dhe njerëzit më flisnin. Çfarë ndryshimi krahasuar me vitin 1987!

Regjimit po i vinte fundi, po askush nuk e besonte

Javët e para pasi kisha arritur në Shqipëri shkova në një kafene në Tiranë, një kafene  e madhe, emri i së cilës nuk më kujtohet, por ku kishte vetëm burra, unë zura një vend që ishte i lirë. Menjehërë tre burra që ishin ulur në atë tavolinë u ngritën dhe u larguan. Ata ma lanë tavolinën mua dhe unë u thashë “Mirëdita!”. Pashë ndërkaq 50-të apo 60-të burra përreth meje që ishin kthyer nga unë dhe më vështronin të heshtur. Kamarieri më solli një kafe dhe një pjatë me mjaltë, këto ishin ato që ai mund të më ofronte, por gjithkush përreth heshtte. Tre vjet më vonë kur unë shkoja në një kafene të gjithë më flisnin, dhe unë e kuptova dhe njoftoja në shtëpi në Bonn se rregjimit po i vjen fundi, njerëzit nuk kanë më frikë. Por asnjë nuk donte të më besonte, madje as qeveria shqiptare nuk e besonte. Ata mendonin se kishin kontrollin mbi vendin.

DW: A do ta besonit Ju qershorin e vitit 1990 se shqiptarët një muaj më vonë do të kërkonin strehim në ambasadat perëndimore në Shqipëri?

Daum: Jo, kjo për mua ishte një suprizë e plotë dhe unë mendoj se kjo ishte një surprizë edhe për vetë shqiptarët. Që një gjë e tillë do të ndodhte ishte për mua e qartë. Disa vjet më vonë unë kam lexuar disa raporte që kisha shkruar. Kështu në Mars unë i shkruaja Bonit se Shqipëria po shkon në drejtim të duhur, se regjimi nuk mund të ekzistojë më për një kohë të gjatë. Kisha dëgjuar se në Laç, 15 mijë katolikë ishin mbledhur në ditën e Shën Ndout, por qeveria nuk i ka vrarë ata. 20 vite më parë ata do të ishin pushkatuar të gjithë. Për mua ishte e qartë se kur ndodh diçka e tillë kjo është pika e kthesës. Unë do të thoja se mbledhja e 15 mijë njerëzve në Laç ishte një pikë kthese. Për mua situata ishte e qartë dhe unë këtë ia kam komunikuar Bonit me shkrim, por edhe në përputhje me këtë ka qenë sjellja ime në rrugë.

DW: Erdhi fillimi i korrikut dhe papritur ambasada gjermane u mbush me 3200 shqiptarë që kërkonin të largoheshin nga Shqipëria. Si arritët Ju ta mbani situatën nën kontroll?

Daum: Unë dua të them se nuk ishin 3200 por 3199,  por nuk ishte se shqiptarët erdhën në ambasadën gjermane. Shqiptarët e parë shkuan në ambasadën greke, unë kisha shumë miqësi me ambasadorin grek, ai quhej Kakabasis, fliste perfekt gjermanisht, kishte ndjekur një shkollë gjermane, ai ishte miku im më i mirë ndër diplomatët. Ai nuk ishte vetëm një mik, që fliste gjermanisht si unë, por ne ishim edhe komshinj, pasi ambasada greke ndodhej direkt pranë ambasadës gjermane. Natyrisht që shqiptarët erdhën fillimisht në ambasadën greke, sepse ata ishin shqiptarë që vinin nga Jugu i Shqipërisë dhe që flisnin greqisht, dhe mendonin se ndoshta ambasada greke mund t´i ndihmonte ata. Të parët ishin rreth 15 deri 25 veta, të tjerë shkuan tek ambasada egjiptiane, italiane, disa shkuan tek ambasada franceze. Dhe unë u dëshpërova që deri në ato momente asnjë nuk kishte ardhur në ambasadën gjermane. Mua më vinte turp dhe mendova se nuk është e mundur që njerëzit të kërkojnë strehim tek egjiptianët, grekët apo italianët, por jo tek ne. Dhe me ndërgjegje të plotë i thashë punonjësit të sigurimit të kufirit federal se që sot e tutje ambasada do të jetë e ndriçuar në mbrëmje, që të gjitha dritat do të ndizen, dhe se porta e madhe që sheh nga rruga do të lihet e hapur që të bjerë në sy, kanati i derës nuk do të jetë i hapur fare, por i pakyçur dhe kjo duhej të ishte e dukshme. Unë nuk mund ta duroja që njerëzit nuk të mos kërkonin strehim në ambasadën gjermane. Kjo mori dhenë dhe njerëzit  e parë erdhën, pastaj erdhën të tjerë, pastaj një kamion që prishi murin rrethues të godinës. Unë këto veprime i përshëndeta, por tani dua të them që kjo nuk u përshëndet nga qeveria ime dhe kjo m'u tha në telefon. Unë komunikoja me qeverinë në Bon vetëm nëpërmjët linjës telefonike satelitore, pasi nuk mund të dërgonim fakse apo të shkruanim letra. Duhet thënë se qeveritë flasin për demokraci ditëve të diela, por në aktivitetin e tyre ato e kanë për detyrë të ruajnë stabilitetin dhe jo të bëjnë një ndërhyrje aktive. Asnjë qeveri nuk do që amabsada e vendit të saj të mbushet me azilkërkuess. Dhe kështttu vazhdoi dhe unë sotttt jam shumë e kënaqur që e kam bërë këtë, madje edhe pse në kundërshtim me porositë e qeverisë sime.

DW: Zoti Daum, si ishte kontakti me qeverinë shqiptare në ato ditë të nxehta korriku 1990?

Daum: Ne kishim kontakt të vazhdueshëm, unë shkoja të paktën një herë në ditë në Ministrinë e Jashtme, dhe aty takoja ata zotërinj, që ishin deri atëhere të përzemërt dhe miqësorë (emrat nuk dua t´i përmend) por ata kishin papritur fytyra krejt të tjera. Nga pozicioni i tyre:  ata kërkonin të më bënin të qartë se bëhej fjalë për ekzistencën e qeverisë së tyre, dhe se qeveria shqiptare nuk ishte e gatshme të tërhiqej. Veprimet e mia si p.sh. ndezja e dritave të godinës së ambasadës apo lënia hapur e portës së ambasadës: pra sinjali “Hajdeni të gjithë, ju lutem!” ishin veprime që vetëm në plan të dytë kishin karakter humanitar.

Një gjendje e tillë në kryeqytet do të ngjallte rrëzimin e qeverisë

Pikësëpari për mua ishte e qartë se një gjendje e tillë katastrofike në qendër të kryeqytetit do të ngjallte patjetër rrëzimin e qeverisë. Për mua ishte qartë se qeveria shqiptare do të përpiqej ta evitonte këtë. Unë mendoja se qeveria nuk do të përdorte mjete ushtarake, sepse përndryshe do të përballej me konsekunca shumë të këqia, por nuk isha i sigurtë për këtë. Vetëm dy apo tre vite më parë kam mësuar nga ambasori shqiptar në Londër, që në atë kohë ka qenë shef i kabinetit të Reiz Maliles, se qeveria e Ramiz Alisë kishte vendosur ta sulmonte ushtarakisht ambasadën gjermane, edhe ambasadat e tjera,  por më shumë ambasadën gjermane. Nëse do të ndodhte kjo atëhere unë nuk do të isha këtu përpara mikrofonit Tuaj, por do të kisha ndoshta një monument në Tiranë.          

DW: Unë nuk mendoj se ata mund të guxonin ta bënin këtë. Kjo do të thoshte pastaj luftë apo jo?

Daum: Unë nga kolegu në Londër mësova se qeveria e kishte vendosur për këtë sulm, por Reiz Malile kishte kërcënuar se do të jepte dorëheqjen publikisht dhe do t´i bënte publike të gjitha detajet. Pra ai arriti ta bllokojë këtë vendim. Po e përsëris që këtë e kam mësuar vetëm tre vjet më parë dhe më duket shumë fakt interesant.

DW: Në ato ditë Ju ishit diplomat dhe unë një shqiptare që kërkonte të shkonte drejt Perëndimit. Të dy kishim ndërmarrë një hap të rrezikshëm,  për të cilin unë personalisht nuk jam penduar.  Por desha të  di prej Jush, se si i keni përjetuar Ju njerëzit në territorin e ambasadës ato ditë?

Daum: Unë nuk kam folur me 3199 njerëzit, që ishin në ambasadë ato ditë dhe sot jam shumë i dëshpëruar që nuk kam folur me Ju. Kishte intelektualë, që ndodheshin në ambasadë, kam folur me disa prej tyre, por shumë pak. Njerëzit tanë të sigurimit kanë bërë një punë të pabesueshme për të mbajtur rregullin dhe ne thuajse nuk kemi fjetur tërë ato ditë. Ne na duhej të kujdeseshim p.sh. për higjenën. Pas disa ditësh na u ndërpre uji. Uji duhet jo vetëm për t´u larë, por në radhë të parë për të pirë. Punonjës të ambasadës shkonin me bidonë në ndërtesat karshi për të na furnizuar me ujë. Unë nuk dua të hyj në detaje, por ishte një situatë tepër e vështirë dhe kanë ndodhur gjëra të tmerrshme. Ishte një situatë revolucionare nëpër rrugë dhe pjesë të popullatës kontribuan me mjete revolucionare që arritëm të siguronim bukë për mbijetesë. Siguria më në fund kishte dalë jashtë kontrollit dhe me siguri që ne nuk do të mund të rezistonim edhe një javë më gjatë, ishte e paimagjinueshme. 1200 shqiptarë të tjerë ishin në ambasadën italiane, disa qindra në atë greke, nuk e di tamam se sa, por tri ambasadat kryesore perëndimore ishin të prekura dhe kjo u bë tema kryesore në Evropë dhe në Kombet e Bashkuara, duhej gjetur një zgjidhje dhe u gjet një zgjidhje.

Refugjatët do të nxisnin ndryshime politike

DW: Si e shikoni Ju këtë ngjarje në procesin e hapjes së Shqipërisë? A ishte kjo vallë si një klithmë që shqiptarët i drejtuan Perëndimit për t' i treguar, se duhej  rrëzuar bastioni i fundit stalinist i  Evropës dhe se Shqipëria duhej hapur drejt Perëndimit?

Daum: Absolutisht po, e shikoj tamam kështu siç e përshkruat Ju. Por kjo nuk mund të arrihej nëse në ambasadën time do të kishte vetëm 12 azilkërkues,  madje as 24,  por vetëm me këtë katastrofë dhe me rrezikun real të një konfrontimi real të përgjakshëm, si rrjedhojë e një ndërhyrjeje eventuale ushtarake të qeverisë shqiptare. 3200 vetë në ambasadën tonë dhe mbi 1200 në atë italiane ishin numra që do të nxisnin një ndryshim të shpejtë politik. Dhe ky ishte qëllimi im. Unë doja ashtu siç edhe e thashë më parë vetëm në plan të dytë një ndihmë humanitare. Në rradhë të parë unë doja të jepja një sinjal politik. Sigurisht, që siç a thatë edhe Ju, kjo ishte një lojë e rrezikshme, por unë isha i sigurtë që do të kishim sukses.

Pas një muaji qeveria gjermane më tërhoqi

DW: Si e keni përjetuar Shqipërinë pas ngjarjeve të korrikut?

Daum: Qeveria ime vendosi që ne nuk duhej ta përsërisnim një gjë të ngjashme dhe kjo ishte e drejtë. Për mua personalisht ishte e qartë që ky ishte fundi i regjimit, se mund të zgjaste ndoshta edhe 6 muaj apo një vit, por isha i sigurtë se situata nuk mund të stabilizohej më. Unë isha i bindur se procesi ishte vënë në lëvizje dhe se çdo gjë tjetër do të ndodhte vetvetiu në mënyrë të natyrshme. Qeveria e Bonit tha se gjendja është qetësuar, se njerëzit janë dërguar në shtëpitë e tyre, se unë do të hiqja flamurin gjerman nga ambasada dhe dera do të qëndrojë e hapur, kurse unë do të luaja zyrtarisht rolin e kujdestarit të shtëpisë. Kështu unë vazhdoja të merrja rrogën, por nëse dikush vinte aty, kjo nuk ishte më ambasadë, por një shtëpi. Kështu qëndrova rreth një muaj derisa mora një telefonatë nga Boni, prej nga m'u njoftua që duhet ta lë Shqipërinë menjëherë , kjo ishte edhe dëshira e palës shqiptare, paçka se unë isha tani vetëm kujdestar i shtëpisë. U largova me makinën time, me fotografitë e prindërve të mi dhe me bizhuteritë e mamasë sime e disa gjëra të mia private. Teksa udhëtoja një grua e moshuar iu afrua makinës dhe theu xhamin e saj me një gur. Kështu udhëtova pa xham deri në Beograd pas 16 orë udhëtimi dhe arrita në ambasadën gjermane atje. Dy ditë më vonë më thanë se unë isha bërë jeshil në fytyrë dhe se nuk kishin parë ndonjëherë një fytyrë të tillë. Gruaja ime, e cila ndodhej në Beograd fillimisht nuk më njohu. Dua të theksoj se unë isha krenar për rolin tim aktiv në një pikë kthese në historinë evropiane, jo vetëm kundër atij regjimi kriminal në Shqipëri,  por edhe kundër qëndrimit kundërshtues të qeverisë sime,  që në fakt ishte i kuptueshëm.

DW: A ishte kjo një eksperiencë unikale në aktivitetin Tuaj diplomatik?

Daum: Kjo do të ishte një temë për një mijë intervista të tjera. Unë disa herë kam pasur konflikte me ministrat e mi, konflikte që kanë përfunduar në mënyra të ndryshme. Pas detyrës sime në Shqipëri, Ministri i Jashtëm Genscher dhe veçanërisht Sekretari i Shtetit, edhe pse sektori i personelit kërkonte të më ulte në post, më thanë se Zoti Daum Ju keni vepruar drejt. Dhe kjo më inkurajoi shumë. Më vonë unë kam punuar si përfaqësues në Organizatën për të Drejtat e Njeriut të Kombeve të Bashkuara, ku edhe aty unë gjithmonë i kam thënë hapur ato gjëra që mendoja se ishte e drejtë dhe morale, pavarësisht qëndrimit politik të qeverisë sime.

Autor: Vilma Filaj- Ballvora
Redaktoi: Auron Dodi