Pierwsza zbrodnia II wojny. Naujocks i prowokacja gliwicka

– Zakola miał takie jak dziadek – pani Maria uważnie przygląda się zdjęciu. Nic bardziej osobistego o Franciszku już nie powie. Jakby nie było potrzeby. Jakby po długiej nieobecności wrócił do rodziny, z której wyrwano go 80 lat wcześniej.

Porwanie

W porze obiadowej 30 sierpnia 1939 roku pod gospodę „Jarzombek” w Łubiu (wtedy Hohenlieben) zajechał samochód. Wysiadło z niego dwóch mężczyzn w cywilu. Byli to gestapowcy Karl Nowak i nieznany z nazwiska „inspektor”. „W towarzystwie okręgowego łowczego M. weszli do lokalu i zamówili u naszej kelnerki Heleny dwa piwa” – wspominała później szefowa gospody. – „W międzyczasie byłam gotowa z obiadem i kazałam Helenie przyprowadzić naszego wtedy 18-letniego syna Friedhelma. Kiedy Helena wróciła, powiedziała, że łowczy wysłał go po Honioka. Byłam najpierw zła, że M. wysłał syna, nawet mnie nie pytając”.

Friedhelm poszedł do Honioków, ale nie tych, co trzeba. „Inspektor” sam więc poszedł po Franza Honioka. „Po mniej więcej dziesięciu minutach inspektor wrócił z niewysokim mężczyzną, między 30-tką a 40-tką, w prostym, szarym ubraniu. Z jego zachowania wnioskuję, że był zaskoczony, robił wrażenie kompletnie osłupiałego” – zeznawał po wojnie Nowak.

***

80 lat później siedzimy w ogrodzie w Koszęcinie, niedaleko rodzinnego Łubia Franciszka: Maria, wdowa po Pawle Honioku, bratanku Franciszka i jej wnuk Damian Piskoń z partnerką Moniką Żurawską.

Damian jest stryjecznym prawnukiem Franciszka (Franza) Honioka, rocznik 1899, zamordowanego wieczorem 31 sierpnia 1939 na potrzeby prowokacji gliwickiej. Jego śmierć miała być „dowodem polskiej agresji” na III Rzeszę, podobnie jak śmierć sześciu niemieckich antyfaszystów, więźniów KL Sachsenhausen. To ta szóstka ubrana w polskie mundury miała kilka godzin później „napaść” na niemieckie placówki graniczne w Stodołach (wówczas Hochlinden) i Byczynie (Pitschen). Nazistowscy sprawcy cynicznie nazywali zamordowanych „konserwami”.

Cyngiel

Akcją w gliwickiej radiostacji dowodzi SS-Sturmbannfuehrer Alfred Naujocks z Kilonii. Rocznik 1911, z wykształcenia technik ortopeda, z dotychczasowych osiągnięć – bezwzględny, brutalny bojówkarz z Kilonii, gdzie w szeregach SS bije się na ulicach z komunistami, oraz morderca. W 1934 r. dzięki protekcji znajomego, Wernera Goettscha, zostaje w Berlinie kierowcą w formowanej przez Reinharda Heydricha SD.

Zza kierownicy Naujocks szybko awansuje na speca od brudnej roboty. W 1935 r. w Pradze morduje razem z Goettschem Rudolfa Formisa, niemieckiego inżyniera, nadającego dywersyjne audycje radiowe. Ciało oblewają chemikaliami, żeby zatrzeć ślady.

Zacieranie śladów to specjalność Naujocksa.

Pierwsza ofiara wojny

Rodzina nie wie o losach Franciszka prawie nic. – Mąż opowiadał, że jak rodzice coś o nim mówili, to szeptem i zawsze kazali dzieciom wyjść. Bali się – wspomina pani Maria. Najpierw było Gestapo, potem Sowieci, UB, SB.

„Wiem, że mój ojciec, brat Franciszka, był zawsze z niego dumny. Ale w domu tak naprawdę nigdy się nie mówiło, co się wówczas stało z nim albo z jego ciałem” – mówił w 2009 r. Paweł Honiok. Do rodziny zapukali wówczas brytyjscy dziennikarze, pierwsi po 70 latach, którzy chcieli dowiedzieć się czegoś o Franciszku. Polskich dziennikarzy nigdy nie było. Po wizycie Brytyjczyków w „The Telegraph” ukazuje się artykuł „World War II's first victim” ze zdjęciem Honioka, jedynym, jakie istnieje.

Na to zdjęcie patrzy pani Maria. Franciszek spogląda poważnie w kamerę. Takie zdjęcia się wtedy robiło. Wyraźnie widać zaawansowane zakola.

Monika i Damian o prowokacji gliwickiej w szkole dowiedzieli się niewiele. Sami pojechali więc do muzeum, żeby przynajmniej zobaczyć, gdzie został zamordowany ich stryjeczny pradziadek. To jedyny ślad – nie ma ciała, nie ma grobu.

„Krążyły plotki, że ciało Franciszka zostało zakopane w górach. Ale nigdzie nie ma żadnego nagrobka, jakby Polska się wstydziła (...) Nigdy nawet nie zaakceptowali, że był pierwszą ofiarą wojny, bo został zamordowany wieczorem 31 sierpnia, a oficjalnie wojna rozpoczęła się 1 września. Dopiero teraz ludzie to akceptują” – cytował „The Telegraph” Pawła Honioka. – Długo to był temat tabu. Jakby każdy się bał otworzyć puszkę Pandory – mówi Damian i uśmiecha się smutno.

Dzisiaj Damian z Moniką starają się odnaleźć jakiekolwiek ślady. Paweł Honiok już im nie pomoże – zmarł w 2014 roku. Dokumentów nie ma, wszystko zniszczyła wojna. Pomaga metryka urodzenia z Archiwum Państwowego w Berlinie. Dzięki niej korygujemy datę urodzenia Franza Honioka – nie 4 kwietnia 1898 r., jak podaje większość źródeł, tylko 28 marca 1899. 4 kwietnia tego roku ojciec „Johann Honiok, zamieszkały w Łubiu, katolickiej religii” zgłosił w urzędzie w Kopienicy urodzonego wcześniej „syna Franza z matki Constantiny”.

„Dlaczego akurat Honiok? Dlaczego akurat on? Ale czy nie jest tak zawsze? Historia znajduje sobie ofiary wśród niewinnych” – napisał w powieści „Traeumer und Suender” niemiecki prozaik Matthias Goeritz.

Według Goeritza Honiok „uchodził za inteligentnego, był niewysoki, ale przystojny; mówiono, że jest charyzmatyczny; pochodził z prostej rodziny, ale miał bardzo elegancki charakter pisma, jak uważano nawet w urzędach, ale stał się tylko akwizytorem maszyn rolniczych. Może dlatego, że w 1921 r. uczestniczył w powstaniu Polaków?”.

Trochę fikcji, trochę faktów. Honiok rzeczywiście sprzedawał maszyny rolnicze, rzeczywiście brał udział w III powstaniu śląskim, najprawdopodobniej uczestniczył też w Kongresie Polaków w Berlinie w marcu 1938, słynnej manifestacji Polaków w Niemczech. I nigdy nie ukrywał swoich sympatii do Polski. Musiał być na celowniku Gestapo. I dobrze nadawał się do odegrania roli poległego w akcji polskiego dywersanta.

Po aresztowaniu Honiok najpierw trafia na policję do Bytomia. Po czterech godzinach z rozkazu „inspektora” („odpowiada pan za niego głową“) Nowak przewozi więźnia na Gestapo w Opolu. Docierają tam około północy 30 sierpnia. „Dostałem rozkaz, żeby go zamknąć w archiwum, nie w więzieniu. Nie było tam okna, tylko zakratowane drzwi na korytarz. Stała tam ławka, na której mógł przenocować. Poza tym przyniosłem od dozorcy parę koców” – zeznaje później.

31 sierpnia przed południem Nowak otrzymuje kolejny rozkaz. Ma przewieźć Honioka do policyjnego więzienia w Gliwicach, ale w ścisłej tajemnicy. Pojmany ma trafić do izolatki.

„O tym, co pan dzisiaj widzi, nie wolno panu nikomu mówić, ani dzisiaj, ani za sto lat” – przestrzega wiceszef Gestapo w Opolu, SS-Obersturmbannfuehrer Joachim Deumling.

Wszystkie elementy układanych od wielu tygodni puzzli są już na miejscu.

„Od 5:45 odpowiadamy ogniem”

Mózgiem operacji, która ma przekonać świat, że to Polska zaczęła wojnę, jest Reinhard Heydrich. „Fuehrer potrzebuje powodu do rozpoczęcia wojny” – tłumaczy 10 sierpnia dowódcom SS swój pobyt na niemiecko-polskim pograniczu.

31 sierpnia jednym z cyngli szefa SD na miejscu akcji, w Gliwicach, jest Alfred Naujocks.

Około czwartej po południu do hotelu „Haus Oberschlesien” przychodzi telefon od Heydricha. Naujocks, czekający ze swoimi ludźmi na rozkazy, ma natychmiast oddzwonić. Połączony przez adiutanta z szefem słyszy tylko: „Babcia umarła”. „Wszystko było jasne” – wspomina ponad dwa dziesięciolecia później. Hasło „Babcia umarła” jest sygnałem do rozpoczęcia hitlerowskich akcji dywersyjnych przeciwko II Rzeczypospolitej.

O godz. 20.00 ekipa Naujocksa wchodzi do radiostacji. Cała akcja trwa 20 minut i kończy się dla Niemców fiaskiem. Nie wiedzieli, że gliwicka radiostacja nie nadaje własnego programu, lecz jedynie retransmituje program stacji Breslau. Jedyny mikrofon służy do ostrzegania przed lokalnymi burzami. Słynne: „Uwaga! Tu Gliwice. Radiostacja znajduje się w polskich rękach” jest odbierane tylko w promieniu paru kilometrów i to z szumami. W Berlinie Heydrich nie słyszy w eterze nic. Szaleje z wściekłości. Opinia publiczna dowiaduje się o incydencie dopiero z tekstów w niemieckich gazetach – oczywiście odpowiednio zredagowanych przez hitlerowską propagandę.

„Dzisiaj w nocy Polska, w tym regularne siły zbrojne, po raz pierwszy otworzyła ogień na naszym terytorium. Od godziny 5.45 rano odpowiadamy ogniem!” – obwieszcza posłom Reichstagu 1 września 1939 Adolf Hitler. W rzeczywistości ostrzał Westerplatte ma miejsce o 4.45. Hitler myli się o godzinę. Mówi też o rzekomo sprowokowanych  przez Polaków na granicy „21 incydentach podczas jednej, jedynej nocy” i „14 dzisiejszej nocy”, w tym „trzech bardzo poważnych”. Ma na myśli Stodoły, Byczynę i Gliwice. „Dlatego będę rozmawiał z Polską tym samym językiem, jakiego już od miesięcy używa wobec nas Polska” – dodaje „wódz” III Rzeszy.

– Kontekst prowokacji gliwickiej, wola nazistowskiej władzy do siania kłamstw, jest oszałamiająca. I rodzi się pytanie: dlaczego reżim nie oparł się na swojej sile militarnej, tylko próbował stworzyć pozory, że działa moralnie? Dlaczego naginał rzeczywistość, by niemiecką wojnę ofensywną usprawiedliwić jako wojnę obronną? – mówi niemiecki historyk Florian Altenhoener, autor książki o Alfredzie Naujocksie „Człowiek, który rozpętał II wojnę światową. Fałszerz, morderca, terrorysta”, wydanej po polsku u progu 80. rocznicy wybuchu II wojny.

O tym, że to Polacy dokonali napaści w Gliwicach, świadczyć ma – w planach nazistowskiej propagandy – porzucone na miejscu wydarzeń martwe ciało Franciszka Honioka. Co się z nim działo od popołudnia 31 sierpnia aż do odkrycia ciała? Jak zginął? Od śmiertelnego zastrzyku czy od kuli w głowę? I najważniejsze – kto go zabił? Czy lekarz SS Horst Strassburger, czy kierujący akcją Naujocks, dawny chuligan z Kilonii, technik ortopeda przedzierzgnięty w mordercę? Podjęta przez miejscową policję próba śledztwa natychmiast zostaje storpedowana przez Berlin. Z późniejszych zeznań naocznego świadka wynika jedynie, że Honiok, wleczony z samochodu pod budynek radiostacji, sprawiał wrażenie zamroczonego, ale żył. Nie krwawił. Tymczasem później leżał w kałuży krwi.

Jedno jest pewne – jego ciało znalezione w gliwickiej radiostacji na dziesięciolecia pozostaje bezimienną ofiarą.

Banalność zła

Hannah Arendt ukuwa to pojęcie, obserwując proces Adolfa Eichmanna w Jerozolimie. Opinia publiczna spodziewa się potwora, widzi biurokratę skwapliwie wykonującego rozkazy. Równie banalną figurą jest Naujocks. W przeciwieństwie do biurokraty Eichmanna ma jednak w zwyczaju wykonywać brudną robotę własnymi rękami.

Po prowokacji gliwickiej awansuje. Z chwilą utworzenia jesienią 1939 r. nowego urzędu SS –  RSHA, zostaje szefem grupy departamentu wywiadu zagranicznego. W hierarchii jest tylko szczebel niżej niż sam Heydrich.

W Holandii i Skandynawii Naujocks i jego ludzie przeprowadzają szereg zamachów w odwecie za akcje ruchu oporu – zawsze pod pozorem działań partyzantów. Kolejne akcje to m.in. próba zdestabilizowania brytyjskiej gospodarki poprzez największe w historii fałszowanie pieniędzy („Operacja Bernhard”) czy porwanie brytyjskich agentów – „incydent w Venlo”, podczas którego od kul ginie Dirk Klop z holenderskiego wywiadu. Także to wydarzenie posłuży Hitlerowi jako pretekst do zaatakowania sąsiedniego kraju – Holandii.

– Czyny Naujocksa są w gruncie rzeczy banalnymi morderstwami. To nie jest ludobójstwo.

Tu działa i zabija pojedynczy sprawca – mówi Florian Altenhoener. – Nie był on przy tym żadnym potworem – zauważa historyk. Banalność zła?

Trzy lata odsiadki

Jesienią 1944, w obliczu nadchodzącej klęski III Rzeszy, Naujocks przechodzi na stronę aliantów. Później zostaje jednak aresztowany. W tzw. małym procesie zbrodniarzy wojennych w Kopenhadze za działalność w okupowanej Danii zostaje skazany w styczniu 1949 roku na 15 lat więzienia. Sąd apelacyjny zmniejsza karę do czterech lat. Niemiec odsiaduje tylko trzy. Był to jedyny proces, w którym wykonawca prowokacji gliwickiej został za cokolwiek skazany.

Sama prowokacja gliwicka pojawiła się w procesie norymberskim. Akt oskarżenia dotyczy zbrodni przeciwko pokojowi – sprowokowanych przez Gestapo i SD tzw. incydentów granicznych. „Oskarżenie przedstawiło jednak tylko jeden incydent graniczny z udziałem służby bezpieczeństwa SS – SD. Chodzi o rzekomy zamach na radiostację w Gliwicach” – mówi jeden z adwokatów w czasie procesu.

Naujocks zeznaje pod przysięgą, prezentując swoją wersję losów Franciszka Honioka. Nie podaje nazwiska, być może go nawet nie zna. Utrzymuje, że więzień żył: „Heydrich powiedział: proszę się zameldować u Muellera ws. tych konserw. Zrobiłem to i kazałem Muellerowi dostarczyć tego mężczyznę w pobliże radiostacji. Dostałem go i kazałem położyć przy wejściu do budynku. Żył, ale był nieprzytomny. Próbowałem otworzyć jego oczy. Po oczach nie mogłem stwierdzić, czy żył, tylko po oddechu. Żadnych ran postrzałowych nie widziałem, tylko mnóstwo krwi na twarzy. Był w cywilnym ubraniu”.

Trybunał uznał SD za organizację przestępczą. Naujocks zeznawał jako świadek i odszedł wolny.

Esesmana życie po życiu

Po wojnie człowiek Heydricha do zadań specjalnych osiada w Hamburgu, gdzie prowadzi interesy. Żeni się – po raz czwarty. Podejmowane później przez lata próby dotarcia przez organy ścigania do jego krewnych nie powiodły się. Za to Naujocks chętnie opowiada o swoich „przygodach”. W opartej na rozmowach z nim, wydanej w 1960 r. książce „The Man Who Started the War”, austriackiego dziennikarza i historyka Guentera Peisa, stylizuje się na „arcyszpiega”. Także ilustrowane tygodniki „Stern” i „Quick” drukują sensacyjne wspomnienia „zawiadiaki” i „kobieciarza” Naujocksa, uwiedzionego mentalnie przez „diabelskiego” Heydricha.

W 1961 r. ukazuje się nakręcony przez enerdowską wytwórnię DEFA film „Tu Radio Gliwice”, bazujący głównie na zeznaniu Naujocksa w Norymberdze. Prapremiera odbywa się w ramach otwarcia Miejsca Pamięci i Muzeum Sachsenhausen. W RFN obraz pojawia się tylko w klubach filmowych. W 1963 r. ma być pokazywany w szkole handlowej w Hamburgu, a o wydarzeniach w Gliwicach ma rozmawiać z publicznością sam Naujocks. W ostatniej chwili zapobiega temu hamburskie kuratorium oświaty, które nie życzy go sobie w szkole. Po procesie Eichmanna w 1961 nastawienie do nazistowskiej przeszłości w RFN powoli zaczyna się zmieniać. Dwa lata później ruszają we Frankfurcie procesy oświęcimskie. W tym samym czasie pod naciskiem opinii publicznej z kariery politycznej zrezygnować musi m.in. kat Powstania Warszawskiego, Heinz Reinefahrt.

Film i awantura wokół pokazu wywołują niezamierzony efekt – hamburska prokuratura wszczyna postępowanie przeciwko Naujocksowi. To już piąta próba pociągnięcia dawnego esesmana do odpowiedzialności. Żadna nie kończy się sprawą sądową. W 1964 roku sąd w Hamburgu nakazuje umieszczenie go w zakładzie psychiatrycznym. Opuszcza go na krótko przed śmiercią. Umiera w 1966 r. na atak serca.

Sprawę przejmuje prokuratura w Duesseldorfie, gdzie mieszkał były kierowca Naujocksa. Z braku dowodów w 1969 r. postępowanie zostaje umorzone, ale przynosi jeden, ważny skutek. W jego trakcie udaje się ustalić imię i nazwisko zamordowanego w Gliwicach. Bezimienna ofiara odzyskuje twarz Franciszka Honioka.

***

Honiok jeszcze żyje, gdy w południe 31 sierpnia 1939 roku Hitler wydaje rozkaz zaatakowania następnego dnia o świcie Polski. „Zaczyna się” – informuje Joachima Ribbentropa w Kancelarii Rzeszy. „Życzę dużo szczęścia” – odpowiada Ribbentrop.

Alfred Naujocks za morderstwo czy nawet za współudział w morderstwie na Franciszku Honioku nigdy nie odpowiedział. Nikt nigdy nie zdołał mu tego udowodnić. Nikt nie poniósł kary.

 

Tekst powstał w ramach wspólnej akcji Deutsche Welle, Interii i Wirtualnej Polski. Ukazał się 31.08.2019.   

#ZbrodniaBezKary

Więcej na stronie dw.com/zbrodniabezkary