Okupacja Polski: „Puste miejsce” w niemieckiej pamięci

Publikacja pt. „Niemiecka polityka okupacyjna w Polsce 1939-1945. Puste miejsce w niemieckiej pamięci?” wydana została właśnie przez niemiecką Federalną Centralę Kształcenia Politycznego (bpb). Wpisuje się ona w toczoną przez niemieckich historyków i publicystów debatę na temat projektu pomnika poświęconego polskim ofiarom wojny i niemieckiej okupacji w latach 1939-1945. Współautorem publikacji jest jeden z inicjatorów wzniesienia pomnika w Berlinie, były szef Niemieckiego Instytutu Spraw Polskich w Darmstadt Dieter Bingen.

Przed obchodami 80. rocznicy wybuchu II wojny światowej idea ta zyskała wsparcie ponad 200 parlamentarzystów ze wszystkich frakcji poza AfD. Część historyków krytykuje projekt i postuluje stworzenie ośrodka pamięci i dokumentacji, poświęconego wszystkim ofiarom niemieckiej wojny na wyniszczenie na wschodzie Europy czy też polityki okupacyjnej w Europie.

Mglista pamięć

We wstępie do publikacji Bingen i historyk Simon Lengemann zastrzegają, że jej celem nie jest opowiedzenie się po którejś ze stron tej dyskusji. Podkreślają jednak, że jeśli chodzi o uznanie, upamiętnienie i szerzenie wiedzy o tym ważnym rozdziale historii, istnieje potrzeba „nadrobienia, jeśli nie wręcz wypełnienia pustego miejsca”.

Wskazują, że w niemieckiej kulturze pamięci data 1 września 1939 roku nigdy nie była traktowana tak, jak życzyliby sobie Polacy i inne narody za wschodnią granicą. Na pierwszym planie w niemieckiej kulturze pamięci i kalendarzu rocznic znajdują się inne toposy: zagłada europejskich Żydów i Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu, obchodzony w rocznice wyzwolenia Auschwitz-Birkenau 27 stycznia 1945 rok; zakończenie II wojny światowej w Europie 8 maja 1945 roku; rocznica nieudanego zamachu na Adolfa Hitlera 20 lipca 1944 roku; bombardowania niemieckich miast, szczególnie Drezna 13 lutego 1945; wreszcie ucieczki i wypędzenie milionów Niemców z dawnych wschodnich ziem III Rzeszy - wskazują autorzy zbioru.

Pamięć o 1 września 1939 roku pozostaje zaś „wyjątkowo mglista”. „W jeszcze większym stopniu dotyczy to daty 23 sierpnia 1939 roku, kiedy to podpisanie paktu Ribbentrop-Mołotow dało podstawę do niemieckiej i późniejszej sowieckiej napaści na Polskę i podzielenia kraju między Niemcy a Związek Sowiecki. Ta mglista wiedza przekłada się na nieobecność empatii, a nawet pewną obojętność wobec tego, czego doświadczyli mieszkańcy Polski w wyniku niemieckiej polityki okupacyjnej od września 1939 roku aż do ostatnich miesięcy wojny” - piszą historycy. W ich ocenie większość Niemców ma jedynie fragmentaryczną wiedzę na ten temat.

Relacje naznaczone nienawiścią

W swoim eseju Dieter Bingen próbuje wyjaśnić, dlaczego tak jest. Stawia tezę, że to w dużej mierze konsekwencja „niemieckiego poczucia wyższości nad Polakami”, które sięga nawet XVIII wieku, uprzedzeń i stereotypów, które z czasem przerodziły się w politykę antypolską. Ocenia też, że w niemieckim dyskursie da się zauważyć próby relatywizacji niemieckiej winy poprzez wskazywanie na polską politykę wobec mniejszości narodowych przed 1939 roku oraz obarczania Polski winą za utratę wschodnich prowincji III Rzeszy oraz ucieczki i wypędzenia ludności niemieckiej. Relacje polsko-niemieckie w XX wieku były naznaczone nienawiścią - ocenia Bingen.

„Każde upamiętnienie ofiar niemieckiej polityki okupacyjnej w Polsce musi zmierzyć się z konsekwencjami tych opisanych uprzedzeń, uników i obojętności. Dotyczy to przede wszystkim relatywizującej kultury pamięci, która próbuje umieścić upamiętnienie Polek i Polaków w pamięci o wszystkich ofiarach niemieckiej rasistowskiej polityki na wschodzie Europy albo bagatelizuje niemieckie zbrodnie w okupowanej Polsce, przedstawiając lata 1939-1945 jako zły epizod w tysiącletniej historii sąsiedztwa polsko-niemieckiego” - ocenia Bingen. W jego opinii podnoszone w Polsce żądania reparacji wojennych od Niemiec nie miałyby wielkiego poparcia w polskim społeczeństwie, jeżeli Polacy nie mieliby poczucia, że zainteresowanie ich losem w czasie okupacji jest w Niemczech zbyt małe.

Bez kary za zbrodnie września 39'

Historyk Jochen Boehler opisuje, jak radykalizowała się polityka niemieckich okupantów wobec ludności w Polsce i wskazuje, że tzw. niemiecka wojna na wyniszczenie i masowe mordy na ludności cywilnej zaczęła się już z chwilą napaści na Polskę - a nie po dopiero wkroczeniu Niemców do Związku Sowieckiego w 1941 roku, jak uważa się w niemieckich badaniach. Zauważa, że „ani jeden niemiecki żołnierz czy policjant nie został skazany w Republice Federalnej Niemiec za mordy popełnione (w Polsce) w trakcie września 1939 roku”.

Z kolei polski historyk Jan Grabowski zajmuje się postawami Polaków pod niemiecką okupacją, w tym ruchem oporu, jak również stosunkiem do ludności żydowskiej, opisując zarówno chwalebne przykłady ratowania Żydów, poprzez obojętność aż po udział w ich mordowaniu. Dwa eseje (autorstwa Aleidy Assmann i Milosza Reznika) poruszają tematykę narodowej kultury pamięci oraz form upamiętnienia. Integralną częścią publikacji jest dokumentacja toczącej się w Niemczech debaty na temat inicjatywy wzniesienia w Berlinie pomnika polskich ofiar niemieckiej okupacji.