Црниците во далечните скопски лета

Вчера во Келн беше вистински топол и сончев ден. „Средината на август е“, си реков, „редно беше да дојде летото.“ Иако на небото веќе неколку дена пред стемнување ги нема повеќе јатата од ластовици. Некаде прочитав дека кон половината на август ластовиците веќе се подготвувале да ја напуштат Германија. Од нејзините западни и северни делови тие полетувале кон Баварија, каде што се собираат за заедничкиот пат – назад во Африка. Ме фати тага што веќе си заминаа ластовиците, а ние овде, на западот на Европа, уште чекаме на летото. За миг во мене се разбуди чувството што го имав за летото кога бев дете во Скопје. Летото тогаш се чинеше бесконечно! Денот беше сино море. Така ми се чинеше секое утро кога ќе блеснеше сонцето над Скопје. И секој ден беше близнак на изминатиот, барем според летните горештини и чудесните заоди на сонцето. Веднаш се сетив дека Медитеранот, но и Балканот, во ова лето се претворија во пекол на драматично високите температури и шумските пожари. Ниту Југот не е веќе тоа што беше во годините кога ние, генерациите родени на почетокот на педесеттите, бевме деца во Македонија.

Секако, за катастрофалните климатски промени сме виновни ние самите. Веројатно токму ние, повоените генерации, толку силно бевме уверени во неприкосновеното право на прогрес, на благосостојба, на немилосрдно трошење на природните ресурси, што за само осум децении од крајот на војната, во која речиси сета Европа лежеше во урнатини, успеавме да направиме хаос и урнатина од природната околина. Од денешната перспектива, животот во скопските предземјотресни лета ми се присторува како „изгубениот рај“. Притоа не мислам на рај како изобилие, туку, пред сѐ како скромност на животот и како сочуваност на еден друг, многу постар животен ред, според кој го обликуваа својот живот и работа нашите предци.

Првиот сладолед на прошетките со родителите во паркот во летото го имаше вкусот од соништата. Иако тој скромен млечен сладолед со вкус на малина или ванила не може да се спореди со изобилството на сорти сладолед во денешните слаткарници во мојата околина. И, сепак, секое лето во сладоледот трагам по вкусот на тој прв сладолед во скопскиот парк! Вчера, на мојата попладневна прошетка низ улиците со стари куќи во келнскиот кварт во кој живеам, крај високата ѕидана ограда на една од куќите, на тротоарот лежеа изгазени неброени дренки. Дрво со зрели дренки во Германија имав видено пред повеќе од дваесетина години во една слична стара градина. Сега, пак, крај две куќи во истата улица ме пресретнаа на тротоарот црвените плодови на дрвото кое толку силно го поврзувам со Македонија и со Скопје. Се прашав, дали скопјани уште во текот на летото одат на излет во Катлановска бања, како што правеа и на крајот на седумдесеттите, кога уште живеев во Скопје? И дали таму уште постојат шумите со дренки, низ кои како птици се пробиваа излетниците, во потрага по црвените плодови? Кога се обидов да се сетам на киселиот вкус на дренките, тој веднаш ми го донесе во умот и мирисот на водата во малечката Катлановска река. Одеднаш ми стана јасно дека со децении немам вкусено еден друг плод! А со него е неразделно поврзано моето детство во егејското гето крај Скопје. Плодот на црвената црница, но и оној на белата дудинка, слатка како мед.

Сведоштвата на црниците

Не знам дали денес во Македонија уште има црници, ама знам дека ги имаше насекаде во овоштарниците и во дворовите во моето детство во Скопје. Тие беа деликатесот на скопските лета. Луѓето што имаа дудинка или црница во дворот, за мене беа најсреќните луѓе. Затоа што тој плод го доживував како егзотичен гостин во нашиот скромен бегалски свет. Подоцна, кога веќе го читав Евангелието и на германски, се прашував кое е тоа високо дрво кое на германски се вика Maulbeerenbaum, за кое се вели дека на него се качил Закхеј, за да го види Христа кога влегол во градот Ерихон. Закхеј бил со низок раст, па затоа се качил на виското дрво, а Христос веднаш го забележал и му рекол да се симне и да си оди дома, за да го дочека кај себе. Дури откако знам дека Maulbeerenbaum на македонски значи црница или дудинка, ми стана јасно каква храброст имал нискиот Закхеј, качувајќи се на црницата. Кога бев дете, се восхитував, но и се плашев кога некои од поголемите деца имаа храброст да се искачат речиси на врвот на високата дудинка, за да истресат плодови за нас, помалите деца, додека нестрпливо чекавме под дрвото.

Други колумни од авторката:

Иднината мора да биде „еколошка“

„Не не‘ бива“ - паролата на македонскиот дефетизам

Мојот „БалканБалкон“

Не била погрешна ниту мојата детска фантазија за црниците како егзотични гости. Затоа што црниците првобитно потекнуваат од Персија, а биле пренесени и засадени на Балканот во времето на Византија, особено откако таму се развило одгледувањето на свилената буба. Легендата сведочи дека монаси од Византија донеле скришно од Кина неколку свилени буби, па така започнало производството на прочуената византиска свила. Со нивното одгледување, кое до војната било многу развиено во сите делови на Македонија, се поврзани и црниците во Скопје. Тие дрвја беа сведоци во многукратна смисла. Сведочеа за некогашната слава на Византија и на византиската свила, но и за поновите времиња, кога во Македонија, особено на југот, во многу куќи имало одаи за одгледување на свилената буба. Во мај таму се положувало семето на свилената буба која се хранела со лисја од дудинки и црници.

Скопските лета

Меѓутоа, црниците се за мене и денес само знакот на далечните скопски лета. Тие беа слатките плодови на летото кои не се купуваа, затоа што сопствениците на црниците ги делеа со соседските деца. Денес се прашувам зошто во последните половина век во Македонија пропадна или исчезна сѐ што некогаш беше долга традиција? Не само килимарството и свиларството, туку и преработувањето на волната. Толкава ли беше транзициската глад за брзо збогатување, што таа како фурија уништи во Македонија сѐ што некогаш беше симбол за вредност и за долготрајна традиција? Мораа ли да пропаднат фирмите како „Астибо“, „Нонча Камишова“ или „Тетекс“? Станаа ли денешните Македонците толку мрзливи и неинвентивни, што ги заборавија старите занаети и индустрии? Скопските пазари во летото беа како живи импресионистички слики, богати со разновидни бои, од кои најшарени беа оние на стомните и грнците пред влезовите на старите дуќани на Бит-пазар. Зарем од напуштените села не може и денес да се направат творечки колонии за керамика и килимарство?

Денес скопјани небаре сето лето го поминуваат во кафеаните. Скопските лета кои јас ги паметам не се одигруваа во кафеаните. Магијата на летата беа дворовите и градините, оградени понекогаш со високи ѕидови. Во нив се собираа соседите, роднините, откако ќе минеше горештината, ќе зајдеше сонцето и ќе заладеше штом се спуштеше ноќта. Летата скопски што ги паметам мирисаа на летна манџа и на печена пченка, на пржена риба, на леснотијата на скромното секојдневие. Во вечерната ладовина се јадеше студена лубеница и се раскажуваа најновите филмови кои родителите ги гледаа во летните кина. Старите скопски градини и дворови беа преполни со овошни дрвја. Кога во летните утра, на пат кон Бит-пазар, со мајка ми поминувавме крај старите турски куќи во Гази Баба, од отворените авлии се ширеше мирисот на расцутените трендафили. Неколку години подоцна, по земјотресот, во старата турска куќа на една школска другарка, пробав првпат сок од трендафилови лисја. Мајка ѝ нѐ дочекуваше со леден сок од трендафил и слатко од смокви.

Таа Македонија е мојата Македонија, во која живееја егзотичните билки и плодови како дудинките и црниците, во која како низ живо писмо се читаа во имињата, во биографиите, во куќите и авлиите различните култури и народи. Тие се и денес најголемото богатство на Македонија, но фиксацијата за етничкото која започна со хаосот на транзицијата, го потисна тој толку стар ред на животот во Македонија. Затоа, барем за мене, исчезнаа и црниците и дудинките, тие чудесни сведоци за дамнешните скопски лета. Таа Македонија за детето како мене имаше тајна. Таа беше во разноликоста на биографиите, животите, обичаите и традициите на луѓето со кои го делевме секојдневието.