Ритуали на заедништво – Мартинден

Денес во некои делови од Германија, како во Рајнската област, е Мартинден. На 11 ноември католичката црква го слави споменот на големиот светител Мартин, епископ во францускиот град Тур, во четвртиот век. Христијанскиот свет имаше долги векови во кои беше неподелен. Затоа, можеби, најсилно симболичко значење има културното паметење на неколку христијански светители кои ги надминуваат границите на тесното национално мислење. Такви светители се, бездруго, Св. Никола Мирликијски и Св. Мартин Турски. Обајцата живееле во третиот, односно четвртиот век, кога христијанската црква уште била една целост. Двајцата светители се епископи, а житијата на двајцата се сведоштва за христијански живот во духот на љубовта за Ближниот. Во западните католички култури е силно паметењето на Св. Мартин. Неговото житие ја изразува суштината на христијанската вера. Имено, дека христијаните се „нов народ“ или „народ Божји“. Според апостол Павле, за нив веќе нема „Евреи, или Грци“. Што значи, христијанинот не го определува народот во кој се родил. Уште помалку нацијата, поим кој не постоел сѐ до  деветнаесеттиот век. Христијанинот го определува неговиот живот според верата во Христа. А таа се состои во љубовта за Бога и љубовта за Ближниот. А Ближниот не го избираме. Тој е оној што ни седи на прагот, како бедниот Лазар во Евангелието. Тој е просјакот, тој е сиромавиот сосед. Милосрдноста не прашува за крвно или национално потекло. Токму тоа сознание го отсликуваат големите светители од времето на неподеленото христијанство – Св. Никола  и Св. Мартин.

Св. Мартин е роден 316-та во денешна Штаерска. Татко му, по потекло од Павиа, од северот на денешна Италија, бил римски офицер во тогашната римска колонија Панонија прима. И синот морал прво да служи како римски војник. Потоа станал христијанин и ја напуштил воената служба. Го крстил Св. Илариј, тогаш епископ во Поатије, Франција. Се замонашил во неговата епархија, каде подоцна станал епископ во Тур. Таму е погребан на 11 ноември 397-та. Порано, во неподелената црква, овој светител бил почитуван од христијаните и на Истокот и на Западот. Православната црква уште го слави споменот на него на 12 октомври, односно, 25 октомври. Меѓутоа, малкумина православни го знаат зборот Мартинден. Затоа, пак, во западните католички средини тој ден за децата е исто толку важен, колку и Свети Никола. Особено во Келн и во целата Рајнска област. Уште во средновековието кралот Клодвиг го прогласил Св. Мартин за заштитник на кралството на Франките и Меровинзите. Во Келн две цркви биле посветени на неговиот спомен – „Големата и малата Св. Мартин“.

Има многу обичаи поврзани со  неговото житие. Главната порака на прославата на Мартинден во градинките и основните училишта е способноста своето да се подели со другите. Со тие што се во оскудица или во неволја. Во 334. младиот Мартин бил војник во кралската коњаничка гарда во францускиот град Амиен. Врз панцирот носел бела наметка, иако на сите фрески и икони се прикажува со црвената наметка на римските офицери. Во еден студен зимски ден, пред портите на градот сретнал просјак, седнат во снегот, гол и бос. Освен оружјето и облеката, војникот Мартин немал ништо друго кај себе. Го поделил со просјакот најтоплото – наметката – расекувајќи ја со мечот. Со едниот дел го покрил просјакот. Во житието се вели дека потоа во сонот му се јавил Христос, велејќи му дека тоа што го сторил кон просјакот, го сторил за Христа. Како што и стои во Евангелието по Матеј, „гол бев, а вие ме облековте..."

Секоја есен, во германските градинки и училишта, децата прават фенери од разнобојна, мрсна хартија. Ги закачуваат на стапче, а во фенерот ставаат светилка. Неколку дена пред Мартинден, штом ќе се спушти мракот, низ улиците на Келн, но и во многу други градови во западните германски  покраини, кои традиционало се повеќе католички, поминуваат долги поворки со деца со светлечки фенери во сите можни бои и облици. Во поворката одат и учителките и учителите, родителите, роднините и пријателите. Порано луѓето ги украсуваа прозорците со фенери и свеќи, излегуваа на тротоарот и ги поздравуваа децата во поворката. Децата пеат песни за Св. Мартин, а вечерта на Мартинден одат од куќа на куќа, со фенери и песни. Сите ги знаат тие песни. И децата и возрасните. Не само христијаните, туку сите што живеат во тој дел на Германија и оделе во германски училишта. Во германската традиција има многу детски песни за  Св. Мартин, во кои се опева неговото сочувство со бедниот и желбата да го подели со него тоа што го поседува.

Светлечките фенери потстетуваат на долгата поворка со светила и фенери при погребот на милосрдниот и мудар епископ Мартин на 11 ноември 397. во Тур. Освен тоа, славењето на христијанските празници започнува во предвечерието спроти празникот, не само со вечерни служби, туку порано и со поворки со свеќи и светила. Поворката на Мартинден низ келнските улици ја предводи коњаник, облечен во облека на римски војник. Постарите во Рајнската област кажуваат дека коњот на Св. Мартин секогаш бил бел, симбол за светоста. Поворката завршува во дворот на училиштето или на црквата, каде се пали голем оган, а најчесто  се прикажува театарски и сцената кога младиот војник Мартин ја расекува наметката и го облекува голиот просјак. Артисти се, секако, децата.

За Мартинден германските пекари нудат пецива во вид на маж со луле, всушност еден вид големи благи кифли. Сите деца во западна Германија знаат што е „векман“ и дека го има само за Мартинден. Освен тоа, во Рајнската област има обичај на Мартинден да се готви „Мартинова гуска“. Не само во домовите, туку и во рестораните. Во житието на Св. Мартин се вели дека тој бил премногу скромен, па кога народот во Тур 371-та барал тој да биде идниот епископ, се скрил во една  колиба со гуски. Силното гагање на гуските им кажало на граѓаните каде да го најдат. Меѓутоа, затоа што порано по Мартинден почнувал Божиќниот пост, можно е на тој ден да се печела гуска за да се збогати разновидната мрсна трпеза.

Ритуали со голема симболична моќ

Модерната теорија на културалното паметење го потврдува значењето на ритуалите и обичаите во создавањето на заедништвото. Периодичното повторување на ритуали им подарува на членовите на една заедница, општество или народ чувство на припадност. Затоа за културалното паметење на секое општество се важни ритуалите со голема симболична моќ.

Во социјалистичкиот период, во Југославија, заедница на многу народи, многу јасно доаѓаше до израз симболичната моќ на ритуалите и наративите на културалното паметење. Само што сето тоа не беше пренесено со векови и генерации преку културалното паметење, туку беше дел од државната идеологија на „Братството и единството“. Социјалистичкиот наратив имаше места на паметење  кои секоја година одново потсетуваа на НОБ, во која беше создадена идејата за комунистичката заедница на повеќе народи. Првомајските паради, пионерството и партизанските филмови, кои ја илустрираа борбата за слобода, беа ритуалите и обичаите на заедништвото. Денес многумина истакнуваат дека Југославија беше културен  и просветителски проект. Меѓутоа, малкумина сознаваат дека високото место кое културата го имаше во социјалистичката идеологија беше не само затоа што таа требаше да ги воспита новите генерации  во духот на солидарноста, туку и затоа што културата во социјалистичките режими беше еден вид замена за религијата. Не за христијанската вера, која е секогаш личен однос со Бога. Туку замена за религијата како симболика и ритуал. Иако постоеше слобода на вероисповед, социјалистичкото општество беше атеистичко. Во црквите одеа само бабите. Тие, всушност, го спасија паметењето на христијанската традиција. Тие скришно ги крштеваа внуците.

Ние, генерациите родени во Југославија, го читавме Достоевски, но не помислувавме дека тој бил христијанин. „Браќа Карамазови“ ги доживувавме како криминален, социјален роман. Не знаевме што се „Старците“ во христијанското монаштво, а во романот читавме за Старецот Зосима. Се прашувам дали разбиравме зошто тој старец Зосима паѓа на колена пред младиот Митја Карамазов. Затоа што проникливиот старец видел дека Митја многу ќе страда. И се поклонил пред неговото страдање. Не ја разбиравме во социјализмот ниту „Повеста за големиот Инквизитор“, ниту сериозноста на мислата на Достоевски, која во „Браќа Карамазови“ ја изговара едниот од трите браќа, Иван Карамазов, дека „ако не постои Бог, тогаш е сѐ дозволено.“ Не ги знаевме писмата на Достоевски, во кои тој вели дека ако некој би му рекол „овде е вистината, ама не е Христос, а таму е Христос, ама не е  вистината“, тој секогаш ќе го избере Христос. 

Други колумни од авторката:

Магијата на писмото и уметноста на дневникот

Заветот на писателот – Горан Стефановски

Атеизмот на елитите

Кога пропадна Југославија, пропадна и социјалистичката идеологија на „Братството и единството“. Не само што во истиот миг исчезна чувството на припадност на една заедница, во која беа воспитани неколку генерации, туку исчезнаа и ритуалите  на заедништво со голема симболична моќ за луѓето во социјализмот. Во вакуумот што се создаде во тој миг во сите постсоцијалистички општества (не само на Балканот!) се смести националистичката идеологија. Тоа за мултиетничките општества како македонското е погубно, оти не нуди ритуали и симболика на заедништво. Во вакуумот што го остави зад себе пропаста на социјалистичката идеологија луѓето повторно ја открија религијата – пред сѐ како култ, обичај  и ритуал. Кога погрешно разбраната христијанска вера како идеологија ќе се обедини со национализмот, тогаш ја добиваме денешната жална состојба кај православните народи. Кај нив нацијата и православноста станаа синоними, што остро противречи на духот на Евангелието. Тоа, пак, и понатаму од светот на верата ги одбива интелектуалните елити во постсоцијалистичките општества, како македонското. Интелектуалната елита во Македонија, најчесто, е космополитска и атеистичка. За нив православната христијанска култура е или само мината традиција и културно наследство или неприфатлив атавизам и архаичност. За жал, новата „православна идеологија“ во себе го обедини не само национализмот, туку и сите остатоци од суеверие и магиско мислење.

Тоа само говори дека општествата не се преобразуваат преку ноќ. Нивната трајна преобразба се одвива со децении. Оти прво треба да се преобразат навиките и менталитетот на луѓето. А за тоа се потребни неколку генерации. Западната европска култура ја симболизира долга, непрекината традиција на ритуализирано паметење. Добро би било кога во православните земји, во кои во последно време токму црквата сѐ почесто шири антизападна пропаганда, на денешен ден би се потсетиле токму преку споменот на Св. Мартин дека христијанството не беше отсекогаш во расцеп. И дека не е возможно да се разбере суштината на европската култура без двата дела на христијанската традиција – западниот и источниот.