Македонските пазари
17 февруари 2020
Мојот восхит за пазарите потекнува од детството во егејското гето, на крајот од Скопје. Моите баби одеа секој вторник и петок на пазар во Бит пазар. Во останатите денови одеа и на пазарот во Автокоманда. Тој, секако, беше помал, но и таму можеше да се купи зајре за денот. Кога мислам на пазарните денови од средината и крајот на педесеттите, секогаш во умот ми долетуваат заборавените зборови од костурскиот говор на моите егејски роднини. Зајре е таков збор. Го означува сето тоа што беше потребно да се зготви ручек. Ретко смеевме да одиме на пазар со нив и ние, внуците. Сепак, дури и кога само чекавме на нив да се вратат од пазарот, за нас децата пазарните денови беа слични на празник. Прво, заради ритуалот на подготовката за одењето на пазар. Моите егејски баби на пазар одеа со „малафти”. Така ги викаа големите кошници, во кои положуваа бели „ризи”. На пазарот остануваа речиси целиот ден. Така ни се чинеше нам, на децата, додека чекавме да се вратат. Нема потешка работа за децата од чекањето. Тогаш времето навистина застанува. Запаметив дека бабите се појавуваа на патот, клатејќи се со тешките „малафти” во рацете како претоварени црни бродови, дури на зајдисонце. Веќе тој факт за мене од пазарниот ден правеше магичен настан. Си замислував дека таму, на тој Бит пазар, мора да има чудесни нешта од сите краишта на светот. Затоа моите баби таму го губеа чувството за време, остануваа цел ден и забораваа дека ние ги чекаме. Во „малафтите” покриени со белата риза бабите носеа само дел од волшебното богатство на најголемиот скопски пазар. Првите цреши или првото грозје, леблебија и локум, „стафида”, како што го викаа сувото грозје, секакви видови мирудии и пипер, урми и суви смокви, сушени солени цирони или свежа риба, донесена од Охрид и Струга.
Таа се купуваше на Бит пазар особено за зимскиот „Свети Никола”. Онака, како што мојата прабаба Софка Шарина, чија семејна слава бил токму празникот Св. Никола, и дома, во Егејска Македонија, одела ден пред празникот на пазарот во Костур. И купувала риба од Костурското езеро. Така таа и во Скопје одеше на Бит пазар да купи риба. Потоа ни раскажуваше дека рибата на Бит пазар била изложена во големите плетени кошови. И дека имало секакви видови риба. Чија кожа се преобразувала под студеното зимско сонце во синосиво сребро. Тие чудесни кошови ги видов само еднаш. Кога во една зима имав ангина, а мајка ми ме однесе со автобус во амбулантата на Бит пазар. На враќање купивме риба со црвени перки. Навистина рибите лежеа како мало сребрено море во големиот кош. Уште ја паметам нивната студеникаво свежа миризба на вода и земја. Во петок и среда се готвеше риба. Моите егејски роднини и во бегалскиот живот не ја заборавија силата на ритуалите. Тогаш мене, на детето, не ми беше јасно колку значајно беше нивното чувство за ритуалите токму во бегалскиот живот, во кој владееја незаштитеноста и откорнатоста. А ритуалите внесуваа ред во животот. И токму затоа, во таа состојба на „никадеприпадност” на бегалците, моите мудри баби се однесуваа во Скопје како да беа уште во Бапчор и уште да одеа секој вторник и петок на пазарот во Костур.
Токму прабаба ми беше таа која првпат ме поведе со себе на пазарот во Бит пазар. Уште не бев тргнала во училиште, кога првпат ја придружував на патот до пазарот. Таа имаше „ципа” на очите, како што самата велеше. Имаше катаракт и не нѐ гледаше добро. За да не заталка или, не дај Боже, да падне некаде, мораше некој да ја придружува. Ми беше речено дека јас треба да ја водам по патот. Кој, патем, тогаш ми беше целосно непознат. А, всушност, прабаба ми не се однесуваше како некој што не гледа и не го знае патот. Повеќе таа постојано ме водеше за рака, отколку што јас можев да ја водам неа. Само што беше важно да не е сама. За секој случај. Кога стигнавме на пазарот, прво ме исплаши џагорот и силната врева. Сетилата ми ги обзеде виор од миризби и зад нив скриени непознати вкусови. Паметам, беше рана есен. Сиот пазар беше преполн со дуњи, мушмули, доцни дињи и зрело, благо грозје врз кое се лепеа безброј оси. Прабаба ми застануваше крај секоја тезга. И разговараше со продавачите. Но, неретко и со купувачите. Таа не беше единствената старица застаната крај тезгата во благ разговор со целосно непознати луѓе. Често се случуваше да сретнеме и некој егејски роднина. Тогаш бабите застануваа во некое мирно катче од пазарот. И си муабетеа долго за секојдневните нешта. Се држев за „прегачот” на баба ми. И ги слушав. И се исчудував на шаренилото од луѓе, од разноразни „малафти” и кошници. Се восхитував на шарено украсената облека на некои жени. Подоцна дознав дека таа облека била традиционалната носија од некои македонски села. Тогаш уште многу селанки доаѓаа во градот облечени во традиционална носија. Само тоа беше доволно Бит пазар да ми заличи како глетка од приказните од „Илјада и една ноќ”. Во исто време насетував дека пазарите се најважното место во еден град. Тие се утробата на градот, си велев. Оти каде поинаку би можело да се збере толку храна и зеленчук, како на скопските пазари?
Други колумни од авторката:
Оскарот е минлив, уметноста е вечна!
На Бит пазар првпат здогледав врз калдрмата едно чудо грнци, стомни и секаква друга керамика. Прабаба ми често од пазар се враќаше со нови стомни. Тогаш, кон средината на педесеттите, стомни имаше во секоја фамилија. Впрочем, фамилиите што јас ги познавав беа бегалски. Можеби другите фамилии не купуваа стомни, грнци и глинени тепсии, затоа што имаа порцелан и стаклени садови. Но моите баби сметаа дека најстудената вода во лето е онаа од стомната. Секако, затоа што со стомни оделе на извор или на прочуените чешми во Бапчор! Таму сите извори биле бистри како солза, а водата студена како мраз, велеа тие. Тоа студенило на водата го замислуваа во секоја голтка од стомните во Скопје. Години подоцна, кога прабаба ми одамна беше почината, а јас бев студентка на Филозофскиот факултет, неретко во петок поминував на Бит пазар. И одев низ тезгите со зеленчук до тие агли крај ниските куќарки во кои порано моите баби купуваа црни маслинки и миризливо бело сирење. И никогаш не го купуваа без да пробаат една маслинка и парче сирење, кое продавачот го засекуваше со долг нож, го закачуваше на врвот и им го подаваше низ отвореното окно на застаклената продавница. Зад тој ред од куќарки порано беше пазарот на производи за домаќинството и секакви ракотворби од дрво. Бабите таму купуваа дрвени толчници, во кои во зима ги толчеа варените црвени суви пиперки со лук. Но таму купуваа и дрвени лажици и други дрвени чинии и „посадки”. Уште еден костурски збор што ми долета во умот во мигов!
Одамна не сум била на Бит пазар. Не знам дали уште постојат продавниците со грнци и стомни. Затоа неколку стомни стојат крај рибникот во нашата градина во Германија, како егзотични сведоци за еден друг свет, за мене толку близок и познат, како споменот на детството. Претпоставувам дека, како сите ракотворби и занаети во Македонија, и грнчарството веројатно е одамна изумерно. Како и килимарството, како и филигранот охридски. А кога ќе ги здогледам тие чудовишни градби во центарот на Скопје, се прашувам како можат да спијат мирно идејните творци на „Скопје 2014”? Сите ги знаеме кои се, по име и презиме. Затоа што Скопје и како речиси милионски град остана паланка и касаба, во која секој секого знае и затоа, можеби, ретко кога го почитува.
Меѓутоа, тој дух на Скопје, што јас го почувствував на пазарните денови со баба ми, беше домаќински. Тогаш градот беше навистина мал. Ама луѓето беа големи, затоа што беа отворени едни за други. Затоа што нивниот живот беше култивиран во најдобрата смисла на зборот култура. Дури и тие млади жени во носиите од селата на Скопска Црна Гора разбираа многу повеќе од творештво и култура од многумина од советниците на поранешниот премиер, кој од центарот на Скопје направи карикатура. Со милионите вложени во тие градби, можеше да се направи долгорочен план за поддршка на занаетите, кои порано го претставуваа лицето на Македонија на Бит пазар. Лицето на Македонија во старите дуќани за сребро и бисер во Охрид. Сега сите тие занаети изумреа. А ако имаше проект за поддршка на тие дејности, бездруго ќе се најдеа луѓе што ќе ги продолжеа занаетите. За сите успешни нешта треба најнапред да има самосвест и јасен план. Впрочем, доволно ќе беше да се воведеше ткаење и килимарство, филигран и керамика на ликовната академија во Скопје.
Зошто тие обични луѓе тогаш, кога јас бев дете во Скопје, имаа повеќе сознание за значењето на творештвото и на традиционалната уметност од денешните министри за култура? Затоа што тие самите беа творци. И затоа што беа вредни и работливи. Затоа што за нив поимот политика како лукративна дејност беше незамислива работа. Тие обични луѓе, на кои им се восхитував на македонските пазари, го создаваа некогаш богатството на Македонија, кое сега се распаѓа во црквите и исчезнува од видикот во старите сокаци на Бит пазар. Затоа секое лето од Скопје не носам повеќе една нова стомна или керамичка чинија, купена на пазарот во Охрид. Или волнено ќебе од „Тетекс”! Последното го донесов од Скопје во ноември минатата година. Сега керамичките чинии со најубавите шари од градот Казабланка во Африка ги купувам во еден мал дуќан во мојот кварт во Келн. Таму, во Казабланка, уште сета керамика и грнчарство се изработува според старите урнеци, ми вели продавачот. Дури и кога се изработува индустриски, како што се ткаат и килимите во Тунис и Мароко, некогаш направени и според урнеците на современи уметници.
Зошто сознанието за драгоценоста на културата и традицијата на една земја, кое е нормална работа во целиот свет, во Македонија е фантазија и незамисливо нешто? Зошто во Македонија ништо не е возможно кога се работи за зачувување на културниот идентитет на земјата, а сѐ е возможно за тие што сакаат да се збогатат на најбрз начин, најчесто на сметка на другите? Како можеа во сите важни културни институции, во сето образование, да „заседнат” толку мрзливи луѓе - без фантазија, без творечки занес, без желба за оригиналност? Тие ја уништуваат убавината на Македонија што ја познаваме од детството. И сѐ околу нив преобразуваат во кич и невкус, што на човека напати му се одмилува земјата во која се родил. Кој ќе ја спаси Македонија од бездарните и мрзливите? За жал, тие луѓе без фантазија најчесто се најгласни кога го спасуваат „името” на државата. А тие самите одамна го уништија вистинското лице и идентитет на Македонија. Тие го избришаа нејзиното културно паметење. При секоја посета на Скопје забележувам дека Македонија, таква како што ја знам, исчезнува. Пропаѓа нејзиното традиционално творештво, народно и уметничко, нејзините ритуали и култура на живеење, нејзините стари села и градови. Сета Македонија ми заличува на голема урнатина, на запустени голи ридови, на напуштени села. Ништо веќе не е свето за денешните Македонци. Дури ни гробиштата. Околу нив секоја година има сѐ повеќе купишта смет и ѓубре. Може ли таков народ да биде способен за нешто возвишено? Зошто е тоа така, се прашувам? Можеби затоа што сѐ повеќе луѓе се однесуваат како тие, кои прабаба ми ги нарекуваше „голи, да золи”. Луѓе кои веруваат дека со моќта на парите ќе ја скријат својата некадарност и невкус. Такви се најчесто горделивите луѓе. А Македонија денес е расадник за празноглави горделивци, кои за да се стекнат со величина, на презимето си го додаваат името „Македонски”. Иако се небаре неписмени според тоа што го пишуваат на социјалните мрежи, тие се многу горди Македонци од сојот на Александар. А да биле еднаш во некој од големите светски музеи, ќе сфатеа дека времето на Александар не било само освојувачки војни, туку и време на извонредно творештво и култура. Еднаш да ги виделе најубавите филигрански обетки од тоа време, ќе сфатеа дека обичните мајстори од Охрид беа многу повеќе во духот на творештвото од времето на Александар, отколку сета нивна политичка митологија. Скопје е град на кичот во центарот, околу кој застанало времето во распаднатите куќи и улични калдрми. Тој град нема врска со творечкиот дострел на вистинскиот хеленизам на Александровото време. Само уште македонските пазари проблеснуваат со блесокот што го паметам, кога случајно во некој сокак на Бит пазар ќе здогледам стомна. Или стар сребрен филигрански накит. И веднаш ќе се сетам на пазарните денови со моите егејски баби.