Веројатно нема друга фигура од југословенската музика, кој остави толку голем печат на овие простори како Бранимир Штулиќ – Џони. Фронтменот на извонредната група „Азра“ (инаку роден скопјанец), не беше институција сама за себе, не беше само идол, тој уште во времето кога бендот постоеше (во 1980-тите) го имаше статусот на култ. И тој култ продолжи да живее кога уште пред почетокот на распадот на Југославија се пресели во Холандија, во близината на Утрехт и како апатрид живее аскетски живот со неговата холандска сопруга.
Џони Штулиќ со своите бескомпромисни стихови и повеќе суровата отколку елегантна музика го отвори последното поглавје во постоењето на Југославија со албумот насловен едноставно „Азра“ од 1980. Групата беше именувана според песна на Хајнрих Хајне.
Тaa беше сѐ што другите рок-групи во Југославија не беа или не можеа да бидат – ниту екстремно популарните „Бело дугме“, ниту тројката од белградскиот „Пакет аранжман“ („Идоли“, Електричен оргазам“ и „Шарло акробата“), или пак „Леб и сол“, или словенечкиот „Лачни Франц“. Штулиќ со својата поетска фузија на локалното и глобалното, на традиционалното и новиот бран, на уличното, урбаното и провинцијалното, со директната игра со еротиката и љубовта во нејзините обични приказни, со приказните за вистинските луѓе и нивните мани, направи револуција која, сосема неверојатно, трае и денес.
Наглото заминување во Холандија и долгодишното молчење го подгреваше тој култ. Се снимаа филмови за него, се пишуваа книги за „Азра“ и Штулиќ, тој беше и е присутен како и никогаш да не заминал во ниските земји. Имаше малку современи фотографии од него, само по некое ретко интервју. Тој, едноставно, се претвори во феномен.
Зад Џони и натаму стојат цели армии
Освен поетиката на неговите стихови, влијанието на „Азра“, се разбира, беше овозможено и со отворањето на југословенското општество по смртта на Тито, во таа првична мешавина на оптимизам и радост на живеењето, која подоцна влезе во барутаната на национализмот. И... потоа во војните.
Денес не се сечат вени на музиката на „Азра“ и на стиховите на Штулиќ, но таа сѐ уште обликува светогледи на армија обожувачи од сите поранешни југословенски простори.
И секоја негова подрумска музика направена во Холандија и поставена на некој социјален носач се преслушува, рецензира, иако тој како да се подигрува со критичарите и слушателите во регионот, претставувајќи им голема врева во која малку нешто се препознава.
Но бидејќи е култ што сѐ уште трае, многумина сакаат да се прилепат на таа идолатрија и да ја искорист за сопствена промоција. Тоа подолго време го прави тапанарот на „Азра“, Борис Лајнер, особено во неговата книга од пред неколку години „Сѐ беше ритам“.
Но она што се случува овој месец по издавањето на книгата сеќавања на театарската режисерка, професорка и писателка, Сњежана Бановиќ, изгледа надмина некои граници кои не сакаа да ги погледнат ниту оние на кои Штулиќ им е неприкосновен идол.
Сњежана Бановиќ беше девојка на Бранимир Штулиќ во годините на неговата прва експлозивна слава и таа сега во книгата „Хроника на среќните моменти“ го опишува Загреб и Југославија во 1980-тите. Сето тоа е проткаено со носталгија, со апострофирање на нејзината улога во животот на Џони, па и музиката на „Азра“.
Децении наназад се знаеше дека Сњежана Бановиќ му била девојка, но приказните што таа сега ги раскажува се неверојатно лепливи. Таа дури се претставува како алтернативен херој во рокенрол и културната револуција. Дава интервјуа на сите страни претставувајќи што се случувало во 1980-тите и нејзината улога во нив.
Апатридот од Холандија не можеше да молчи. Тој и натаму се смета за Југословен и не може да го прежали распадот на поранешната држава; ги одби и хрватскиот и српскиот пасош и не сака никого на овие простори. Можеби заради родната врска со Скопје и за време на неговата голема кариера и сега со подрумската музика обработува бројни македонски народни песни. Кога некој се служи со неговиот лик и неговата музика заради сопствена промоција не простува. Не дава милост ниту ја бара. И затоа одговорот на тврдењата на Сњежана Бановиќ изгледаше не чуден, не неворојатен, туку екстремно вчудоневидувачки. Нема ниту еден џентлменски гест спрема поранешната девојка, туку само навреда до навреда. Изгледа дека силно нагласената мизогонија е само второстепена, првенствено е другите да не се однесуваат како мршојадци на него самиот кога уште е жив. Штулиќ сака да цитира многу славни личности и антички историчари, но во истурениот бес како да заборави на онаа максима на Сенека: „Поверојатно е мојот гнев да ми нанесе повеќе штета отколку твојата грешка“.
„Ти си моја“
Митот за Штулиќ добро се држеше до пред неколку години, откако почна сѐ почесто да се појавува во медиумите, иако постојано повторува дека треба да го остават сам. Штулиќ во последните неколку години ги навредуваше речиси сите кои јавно спомнаа пријателство или познанство со него. Можеби Штулиќ навистина не дава милост ниту ја бара, но оваа реакција за наводните реални случувања кои ги објавува неговата девојка Бановиќ може да го сместат во графата „паднат ангел“.
Ќе пренесеме некои детали од оваа „кореспонденција“. Од интервјуата на Сњежана Бановиќ и делови од долгиот одговор на Бранимир Штулиќ во некој вид стихови објавен на платформата Скрибд. Во некои работи што ќе ги прочитате дури и не ќе верувате дека се напишани.
Според нејзината книга, а и она што го раскажа во порталот во интервјуто за порталот „Велике приче“, Џони Штулиќ во нејзиниот живот влегол на велосипед, наеднаш закочува пред неа и вели: „Ти си моја“. Таа е едвај на осумнаесет години, тој веќе има статус на култна личност. На прашањето од новинарот - каков беше тој? – Бановиќ одговара:
„Сакам да го избегнам тој наратив да зборувам за него во минатото. Човекот е жив, но одамна не сум го видела ниту слушнала, освен тоа што го објавува од Холандија и тоа не можам да го поврзам со него. Беше прекрасно и тешко со него во исто време. Но, кога човек е млад, а јас тогаш имав 17 и пол, па 18, 19, 20 години, имаш чувство како некој да те ставил во вселенска капсула на максимална брзина, уште не сте ни тргнале, а веќе сте на Јупитер. Тоа ми се случи со Штулиќ. Моите родители една година беа во неверојатна паника, дали ќе почнам да се дрогирам, дали ќе го напуштам училиштето, дали ќе учам, дали ќе имам деца? ‘Оф леле, нашата единица’. Мајка ми го обожуваше него, а неговата ме обожуваше мене. Тоа се сите нормални луѓе од Нови Загреб. Ние, во нашата екипа во градот, знаевме дека Џони е пророк. И знаеше дека во градот не му се восхитуваат, дека го нарекуваат сељак. Имаше чувство дека не припаѓа, што го налути...“
Таа вели дека пред Холандија Штулиќ имал пробно патување во Германија, да го испита теренот и дали има услови таму да ја продолжи кариерата.
„Отидовме кај Валтер Нојгебауер, кој живееше на село со своето семејство. Како гастарбајтери. Му реков: ‘Те молам, немој. Не можам да го сфатам ова’. Сфати дека тоа не е негов свет и се вративме назад. И тогаш, аха, неговиот братучед живее во Утрехт. Ќе види како е, ќе сними албум таму и можеби тоа е ветената земја. Во тоа прво патување во Холандија, тој не знаеше дека ќе остане таму. Тој постојано се враќаше, но јас изгубив интерес“.
Таа тврди дека Џони решил да оди во Холандија со неа и купил две авионски карти.
„Тој купи за него и за мене билет во еден правец. Ќе оди прво месец-два, да се смести, па ќе дојдам јас. Класична приказна за гастарбајтери. А јас сум единица. Тој вели: ‘Ќе дојдеш и ќе биде супер’. Му велам: ‘Ако најдеш факултет, ќе дојдам’. Но, тогаш тоа не беше можно. Тој замина со тој авион, а јас го гледам мојот билет за Холандија на ноќната маса во собата и знам дека нема да одам. Тој се јавува во договореното време од денот и вели: ‘Се гледаме во понеделник’, а јас одговарам: ‘Па, нема да се видиме, не доаѓам’. Па урла, не верува во тоа дека некој може да го откачи на телефон, а јас му велам, сепак сѐ е готово. Јас бев подготвена за нов самостоен живот. Тој сакаше да биде во центарот на сè, а јас сакав да бидам во центарот малку. Не бев подготвена за брак, за поврзување. Тоа беше љубов. Се сеќавам дека бев воодушевена, импресионирана од тој човек кој беше многу посебен. Од друга страна, тој беше како дете. Имаше неколку ликови, беше и она - сакаш некого, а можеш да бидеш и со друг. Потоа тоа ми го врати во песна“.
Тоа е песната „Усне вреле вишње“, во неа човекот што пее е измамен. Сњежана вели дека тој ја испревртел.
„Тој ми врати обратно, во спротивна насока, но немаше ножеви како во песната. Тоа е како херојска поезија, дека херојот не може да дозволи жената да го остави без некоја голема причина. Ми се допаѓа таа песна, но мојот син не ја сакаше кога растеше, па му ја пееја на училиште. Не можам да му се лутам на поетот. Таа праќа порака, јас добив порака, казната треба да дојде, но јас да бидам поистоветена со таа жена... Не мислев дека тоа ќе стане мој идентитет за некои луѓе“.
Одговор што не може да се прераскаже
Во одговорот на Штулиќ, кој е речиси невозможно да се прераскаже, музичарот признава дека ја прочитал книгата на Сњежана Бановиќ.
„Бидејќи нема занат без алат, набавив примерок од нејзиното платено кодошење и со задоволство заклучив дека таа не успеала да дознае од мене ама баш ништо, освен рекла-казала, што го надополни со лавина од нејзините измислени срања“, вели Џони.
Штулиќ изјавува дека Сњежана Бановиќ лаже за времето поминато во врска и цело време ја нарекува своја „придружничка“.
„Немаше авионски билет да оди со мене, ниту ѝ урлав преку телефон - ѝ се јавив само еднаш навечер од телефонска говорница, мислам дека поминаа два месеци (сѐ уште беше во мојот изнајмен стан), и ја повикав да дојде (да видам дали ме сака), секако, се случи она што го наслутував и на тоа сум ѝ благодарен“, вели тој.
И понатамошната тирада е неверојатна.
„И сега ќе преминам на она што јавноста со нетрпение го чека: книгата на Бановиќ за среќните осумдесетти. Објавувањето на нејзината книга го помести од мај до наесен оваа година, но дотичната преку Фејсбук на нестрпливото јавно мислење гладно за Џони му фрли пробна коска, поттикнувајќи чкртање со забите (се однесува како најлоша пазарџиска алапача), ако не и лиги; и сето тоа, иако таа најпрво го негира, со моето централно место во тие настани, и покрај тоа што нејзината книга почива на мене, или, да речеме, без мене, нема смисла. Тоа се вика оксиморон, навистина, но се сомневам дали знае нешто за тој збор или, ако знае, не може да состави два и два заедно, иако едвај го чека мојот одговор за да може да ја продаде книгата подобро.
Пред да преминам на тој објавен дел, морам да отфрлам едно од нејзините многубројни тврдења (што е поубав збор за лага) дека кога ја сретнав сум ѝ кажал: ‘Ти си моја’. Таа идеја ѝ текна додека го читаше текстот на песната ‘Врата подземних вода’, каде што ѝ го припишав (со право) она што го молчев за општеството, многу фрази, многу соништа во нејзината глава и ништо од желбата да се бори за животот (од поемата ја зеде идејата, таа беше толку збунета и возбудена како блентава, па сум ѝ кажал, ти си моја). Тоа ‘дело’ и беше објавено како ‘Хроника на среќните моменти’ и нема причина да се сомневаме дека биле такви (во целост на моја сметка, тоа е точно, но дека била протагонистка на важните настани од тие златни години во метрополата - како што медиумите си ласкаат себеси и нејзе, бидејќи Лујвил го преведов како Загреб, а Лексингтон како Хрваце - е исто толку вистинито како да играла хокеј во американската профи лига), а нејзините два последователни неуспешни брака едноставно го зацементираа тој впечаток.
А ‘Усне вреле вишње’ или Lily Of the West се случајност, затоа што мислев натнр. Хрватска како курва камењарка (таква, всушност и се покажа) за опако и горко да се пошегувам (и да се послужам со лага, која е вика и поетска лиценца) со последниот стих – ‘још волим малу бештију драгу срцу мом’ – со вистинските вистински, а со лажните лажно, затоа што поинаку не би можело.
„Беше и остана нула“
Затоа што беше и остана нула, некако се стекна со име, па мора да го оправда тоа во своите и туѓите очи, особено што сега како политичка замена за мажите треба да се натпреварува со мажите, а со што ќе прави, ако не со лаги? И тоа е во Хрватска, која целата е создадена на лаги.
Бановиќка ми беше придружничка година и пол, а не три години како што вели таа. Со неа почнав да се гледам некаде во средината на мај (навистина не знам зошто, воопшто немав потреба, ако е така, тогаш се работеше за политика, да покажам дека сум нормален, бидејќи и тогаш ме гледаа како вонземјанин, освен тоа за танго требаат двајца, а жените избираат).
Признавам дека фантазмагориите на Бановиќ знаат да ме насмеат, иако во исто време сум свесен дека таа многу добро знае што прави, ја крие вистината со кикот - а подмолно работи да ти ја скине главата. Прво, беше и остана табула раса како и сите штребери, покрај тоа неука, сѐ додека не им светнат ламбите за да можат да искористат нешто.Оттаму, нејзината изјава дека исклучително многу ја сака ‘Азра’, што е просто за неверување, бидејќи во истиот здив обзнанува дека помила ѝ е изведбата на Шербеџија на ‘Мени се душо од тебе не растаје’ и дека е подобра од мојата.
По објавувањето на нејзините ‘Хроники’ се даде на интервјуа, а во едно за хрватскиот портал на српските ‘Новости’ на симпатичното прашање - Што ти беше важно тогаш, во што веруваше, која беше твојата вистина за која би го дала животот? - го рече следново: ‘Независност. Како да се осамостоиш и да го започнеш животот, заобиколувајќи ги родителите, да се образуваш и да успееш веднаш, истиот момент. Не успеав да заминам на школување во странство, кое жестоко го посакував како седумнаесетгодишно девојка. Моите немаа пари за тоа. Ги имаа сè помалку, според околностите во земјава, но за мојата генерација парите не беа ни меѓу приоритетите, никако...’
Срцето ми се кине затоа што таа, кутрата, тешко успеала. Што му недостасуваше на школувањето во Југа? Ништо. Мене, на пример, ми беше неподносливо (но не затоа што не беше добро, туку затоа што училиштето е за целосно безрбетни, кариеристи и полтрони како неа); и тука се гледа дека е родена како покондирена тиква, излезена од наланите и димиите, која ги лечи своите комплекси (за среќа избирајќи го театарот) врз актерите, а не како Марија Кири на атомите.
Ајде да видиме. Таа вели дека ме запознала на велосипедот што го купив во мај осумдесет и прва (а не април, но нека биде, ништо не менува) од авансот за инструментите. Таа песна се наоѓа на ‘Сунчана страна улице’ и е снимена цели два месеци пред да ме загледа. Не штима. Секогаш беше лоша новинарка во обидот, дури и за ‘Полет’, а камоли за нешто посериозно. До тој степен, без разлика колку клупи во библиотеките греела, проучувајќи сѐ она на што не сведочела (деведесет и девет проценти од нејзиното четиво), лошо го подготвила, особено лагите, затоа и толку гледа наоколу во страв да не се разоткрие.
Гледајте, таа ми беше само добро платен придружник која се полакоми за имот, бидејќи не само што ќе ја продаде пословичната вера (која ја нема) за вечера, туку и себеси во ропство, ако можеше да добие пари за тоа. Но бидејќи сите во регионот се тврди за пари, тоа го решава со титули, како замена за навредливото незнаење, кое го компензира со лаги. Доаѓа такво некое време, лежерно рече Иво Андриќ, примајќи ја Нобеловата награда“.
И така уште многу работи за неговата поранешна девојка од (не)среќните моменти во осумдесетиите. За долгото писание Штулиќ да го заврши со тврдењето дека Сњежана Бановиќ е полоша дури и од Клитеместра (во грчката митологија жена на Агамемнон кралот на Микена, кого го убила заедно со љубовникот, откако тој се вратил од Тројанската војна) споредувајќи ја со ларва.
Кој би можел да каже што е вистина од ова идеализирање што Сњежана го прави со Штулиќ и нејзината улога во неверојатните осумдесетти. Но како што рековме погоре – Џони Штулиќ нити милост дава, ниту бара. Но митот за него на овие простори, кои го крепат и новите генерации, се рони по ваквите писанија полни со навреди за неговата поранешна девојка. Можеби тој тоа и го сака – да остане неприлагоден и сега кога наполни 70 години и живее како апатрид. А музиката на „Азра“? Таа и натаму е водилка во бескрајот и непотчинувањето на правилата и на оние кои сега заминуваат во пензија и на оние тинејџери кои седат во средношколските клупи.