50 години демократија во Грција - позитивен биланс

Грција ја прославува 50-годишнината од обновувањето на нејзината демократија: со државни чинови, изложби, концерти и со ковање на јубилејна монета од две евра.

Владее радост затоа што демократијата се покажа отпорна толку долго за првпат во модерната историја на земјата. Но, има и замисленост, затоа што нејзиното обновување во 1974 година се засноваше на трагедија која сè уште трае. Колапсот на воената хунта е тесно поврзан со поделбата на Кипар.

Поделба на Кипар и крајот на хунтата

Потсетување: На 15 јули 1974 година, атинските полковници, кои ја презедоа власта во 1967 година, изведоа државен удар против легалната влада на кипарскиот претседател, архиепископот Макариос III. Турција се плашеше дека Грција сака да ја прошири својата власт над Кипар и испрати војници на островот. Грчката војска не можеше да ги задржи. Оттогаш, дел од Кипар е окупиран од турската војска, а Никозија е последниот поделен главен град во Европа.

Воениот неуспех на Кипар доведе до колапс на хунтата во Грција. Делови од морнарицата кои го критикуваа режимот го соборија владетелот Димитриос Јоанидис. На 23 јули 1974 година, полковниците ја предадоа власта на цивилна влада. Еден ден подоцна, на 24 јули, поранешниот премиер Константин Караманлис се врати од егзил во Франција и набргу потоа го претстави својот нов кабинет. Од егзил дома се вратија и познати културни личности како  Микис Теодоракис  и Мелина Меркури.

Се разбира, и претходно постоеше отпор против диктатурата. Врв на бунтовите беше студентското востание во Атинската Политехника, кое беше крваво задушено од воената диктатура на 17 ноември 1973 година. Илјадници Грци ја напуштија својата татковина и заминаа во егзил.  Грчката редакција на Дојче веле  стана гласноговорник на отпорот против хунтата. Но, поттик за падот на диктатурата беа настаните на Кипар.

Првата демократија способна да се брани

Деновиве Грција се сеќава на крајот на диктатурата и гордо се навраќа на 50 години демократија. Со недели политичари, адвокати, историчари, политиколози, уметници и новинари ги изнесуваат своите ставови за успесите и неуспесите на земјата во последните пет децении. Луѓето сè уште зборуваат за „Метаполитефси“, периодот на трансформација, како сè уште да не се сигурни дека демократијата навистина трае.

Но, третата грчка република е стабилна и може да се одбрани, и покрај  бројните политички и економски кризи. Војската конечно беше исфрлена од политиката. Кралот веќе беше соборен од хунтата во декември 1967 година и не се врати дури и откако таа беше соборена. Отпорот против германската окупација за време на нацистичката ера беше признаен од државата и комунистичката партија беше легализирана. Повеќето од раните од граѓанската војна 1944-1949 година се надминати. А парламентаризмот исто така горе-долу добро функционира 50 години.

Промена на власта како нормалност

Промените на власта сега се исто така дел од секојдневниот живот во третата грчка република. Ова за првпат стана јасно во 1981 година, кога социјалистите на ПАСОК победија на изборите, а конзервативците на Нова демократија (НД) го прифатија нивниот пораз.

Дури и по речиси банкротот на земјата во 2010 година, демократијата остана стабилна. За првпат, земјата беше управувана од голема коалиција на големите непријатели НД и ПАСОК, а кога оваа влада не успеа да се справи со должничката и економската криза, радикалната левица на  СИРИЗА дојде на власт во 2015 година -  во неволна коалиција со десничарските популисти.

Откако кризата конечно беше надмината со многу труд, многу жртви и масовна помош од ЕУ, Грците решија повторно да гласаат за конзервативците.

Јасна ориентација кон Западот

Современата грчка република избра да му припаѓа на Западот. Земјата е членка на НАТО од 1952 година. Во 1981 година стана членка на Европската заедница, а во 2001 година членка на Еврозоната. Дури и за време на финансиската криза 2009-2019 година и покрај некои закани од европските политичари, Грција остана во ЕУ.

Земјата се консолидираше и внатрешно. Доби јавен образовен и здравствен систем отворен за секого, и многу прогресивен семеен закон во раните 1980-ти: еднакви права за мажите и жените (барем во теорија), дури и легални абортуси. Неодамна (15.02.2024) беше донесен закон за воведување „геј бракови“. Грција е првата христијанска православна земја која ги легализираше  истополовите бракови.

„Татковина, религија, семејство“

Но, грчките влади ретко можеа (и сакаа) да донесуваат закони против волјата на Црквата. Мотото на воената хунта „Татковина, религија, семејство“ сѐ уште е вкотвено во главите на дел од населението. За време на економската криза, на политичката сцена за првпат по диктатурата се појави милитантна екстремна десница. Неонацистичката партија Златна зора влезе во парламентот во 2012 година и постојано беше избирана додека некои од нејзините членови не беа осудени како убијци во 2020 година, а партијата беше забранета како криминална организација.

Прашање на квалитет

Но, и покрај сите достигнувања, Грците не се задоволни од квалитетот на нивната демократија. Според истражувањето (за Институтот Етерон), 82,2 отсто веруваат дека не постои подобра форма на владеење од демократијата. Но, околу 70 отсто се незадоволни од тоа како функционира демократијата во Грција.

Само 34 отсто имаат доверба во властите,  31,4 отсто имаат доверба во владата и 29,4 отсто во судството во земјата. Парламентот може да се потпре само на доверба од 25,9 отсто. Голема недоверба има кон партиите на кои им веруваат само 13,6 отсто од населението. Полошо поминуваат само медиумите, кои уживаат 6,5 отсто одобрување.

Граѓаните се жалат дека на владините одлуки влијаат  интересите на моќниците и богатите и  дека партиите не се борат за јавниот интерес. Тие се револтирани од корупцијата и неодговорноста на партиите и политичарите. И тие се песимисти за иднината: повеќе од половина се на мислење дека  сегашната генерација живее полошо од нивните родители,  а две третини претпоставуваат дека следната генерација ќе има уште полош живот.