Ние, скопските гимназијалци родени 1951/52

Кога се родивме беа поминале само шест-седум години од крајот на Втората светска војна. Не беше постара ниту  југословенската република во која се родивме – НР Македонија. Тоа што за нас беше најнормална работа – да бидеме Македонци, да говориме македонски – во времето кога се беа родиле нашите родители, дедовци и баби беше сон на многу генерации. Ние, но најмногу неколкуте генерации родени непосредно по војната, го искусивме и времето на сиромаштија, но и оптимизмот во изградбата на првата македонска држава. Тоа, секако, бараше жртви и од возрасните и од децата. Многу од нас, тогашните деца, научија што значи глад и оскудица. И тоа никогаш не го заборавија. Кога разговарам со моите германски пријатели родени по војната, тие ми раскажуваат за исто искуство. И тие растеле во урнатини и беда, со свеста дека за нивната среќа и благосостојба придонесуваат не само нивните родители, туку и тие самите. Тоа за децата е и предност и голем товар. Многумина од повоените генерации и денес ги одликува изразито чувство на одговорност за заедничките вредности. Некои од моите скопски врсници и денес ми велат дека нашите генерации во Македонија долго ја сочинуваа научната и културната елита. Тоа бездруго беше затоа што тие никогаш не заборавија дека се родија во време на жртви и самопрегор. Затоа што нам родителите ни го предадоа своето чувство на одговорност за заедницата и за државата.

Чиста Дана

На пример, во основното училиште учевме нешта кои денес на децата им се чинат смешни, иако се многу важни за чувството на заедништво. Како темелите на основната лична хигиена и домаќинство! Во сегашноста, македонските граѓани брзо успеаја да ја претворат Македонија во огромна депонија. Тие често вината за тоа ја гледаат во нефункционалноста на државата, што секако е дел од вистината. Но, очигледно тие ретко се прашуваат како би било кога секој би внимавал да не го фрла ѓубрето под балконот или на тротоарот? А кога ние појдовме на училиште, една од првите стихотворби што ги научивме напамет беше  „Чиста Дана“. Ја повторуваме додека наутро се миевме, како игрив спев. Дури подоцна дознав дека ја напишал мојот подоцнежен професор по филозофија на универзитетот во Скопје, Јонче Јосифовски. Кога појдов во основно училиште, 1958-та, од војната беа поминати тринаесет години, но, сепак, секој понеделник учителката на првиот чај ја проверуваше „личната хигиена”. Прашуваше дали имаме чисто шамивче, дали ни се уредно потсечени ноктите, дали ни се измиени ушите. Затоа што истите проповеди за хигиена ги слушавме и од нашите мајки дома, „ни влезе во крвта“ дека смет не се фрла каде било.

Секако, годините по војната беа тешки за сите и можеа да се преживеат само со силно чувство на заедништво. Тоа време беше уште пострашно за моите родители, егејските бегалци, кои пребегаа во Југославија само две-три години порано. Уште ги паметам пакетите од УНРА, во кои имаше млеко и јајца во прав. Никогаш не го заборавив посебниот, речиси хемиски мирис на  пржените јајца од тој прав. Не ги паметам точките за храна и облека, но го запаметив тоа што за нив го раскажуваа родителите. Иако моите родители беа егејски бегалци, тие со самопрегор се вклучија во изградбата на првата македонска република во рамките на федеративна Југославија. Ним многу им значеше слободата, првпат во животот да смеат да бидат Македонци. И без страв да зборуваат македонски! Тие во Грција мораа да одат во грчко училиште. Да учат грчки, кој за нив во детството беше непознат јазик. Само во овој контекст може да се разбере колку на моите родители им значеше образованието на нивните деца на мајчиниот јазик. Како сите бегалци насекаде во светот, тие сакаа ние да го оствариме сето тоа, што ним им го одзема војната.  

Трепет пред непознатото

Кога се запишав 1965-та во гимназијата „Цветан Димов” во Скопје, не знаев многу за нејзината историја. Само две години беа изминале од земјотресот, во кој се урна старата, прочуена зграда на гимназијата. Подоцна, на часовите по македонски јазик и литература, дознавме колку многу луѓе од македонската културна и научна елита биле некогашни ученици во таа гимназија. Кога јас учев во неа, гимназијата беше сместена во дрвени бараки крај кејот на Вардар. Онаму, каде што подоцна беше изграден „Домот на младите - 25 мај“. Летото пред да почнам да одам во гимназијата, за мене беше стравотно долго. Чекајќи да дојде септември, голтав книги. Уште на дванаесет години почнав да ги читам „Светските класици“ од библиотеката на тетка ми. Се восхитував на Шекспир и Данте, на Достоевски и Гогољ. До гимназијата „Цветан Димов” од сегашната населба Ченто, каде што живеевме, мораше да одам со автобус. Го паметам уште првото утро кога се качив во 45-та. Првпат сама, без родителите. Со страв и трепет пред непознатото, но и со восхит и љубопитност за новото. Конечно бев и јас гимназијалка! Имав чувство дека во тој автобус сите беа гимназијалци. Речиси сите се симнаа на автобуската станица пред сегашната зграда на МАНУ, каде тогаш имаше само ниски куќарки и една бурекџилница. Со трепет одев по калдрмата на кејот кон ниските бараки со ограден двор. Утредента отидов со задолжителната униформа. Црната „кецела“ ми ја соши мајка ми. Искрено, никогаш не разбрав зошто кецелата мораше да биде црна. Не помислија ли одговорните дека девојки на петнаесет години би изгледале уредно и во кецели во сина, зелена или црвена боја? Никогаш не ја засакав кецелата. Подоцна ја носев во чантата и ја облекував пред да влезам во гимназијата. Секако, доколку на влезот не стоеше прочуениот по строгоста наставник по физика, Попилиев, за да контролира дали сите ученици носат „униформа“. Тогаш соучениците нѐ предупредуваа на тоа уште во дворот.

Други колумни од авторката:

Мудроста на сказните и филозофијата на Теодор В. Адорно

Сѐ може да биде и поинаку!

Силата на уметноста во време на општиот корона-карантин

Мојот прв класен раководител беше наставникот по математика, прочуениот Лакински. Меѓу наставниците имаше навистина неверојатно интересни личности. Некои од нив беа вистински харизматични  наставници. Помладите од нив ги беа завршиле студиите на скопскиот универзитет, основан кусо по војната. Постарите, пак, најчесто во Белград или во Софија. Тоа, напати, се забележуваше и во нивниот јазик. Имаше меѓу наставниците вистински ерудити, со несекојдневно широко општо образование. Многу од нив ја симболизираа најдобрата предвоена граѓанска традиција, во која образованието беше и обликување на личноста на учениците. Никогаш нема да ги заборавам часовите по латински јазик кај Ефремов! Тој умееше со својата ерудиција да ја разбуди љубовта за латинскиот. И денес црпам од доброто познавање на латинскиот што го стекнав на часовите  кај него. За секоја латинска изрека тој ни раскажуваше епизоди од римската историја и култура. Среќа е во секое време, не само тогаш, во шеесеттите, да се има таков наставник. Наставникот по руски, Блаже Росоклија, извонредно ја познаваше литературата. Тој постојано ми препорачуваше нови автори. Секогаш во совршен костум, тој зрачеше сознание дека наставничкиот позив е нешто благородно. И денес, секогаш кога го читам Чехов на руски, мислам на неговиот восхит за руската литература. Тој ја  негуваше ретката граѓанска навика, своите некогашни ученици да ги прима на посета дома – на разговор и чај со колачи! Го посетував додека студирав, но и кога почнав да работам како асистентка на универзитетот. Кај него чувствував дека сака да го следи мојот интелектуален развиток и дека се радува на секој мој успех. Всушност, тоа е најголемата харизма на наставниците и професорите.

Дарбите и развојот

Секако, најхаризматичната личност во „Цветан Димов” беше прочуената Гордана. Тоа што токму таа ми предаваше филозофија, ме мотивираше да студирам филозофија. Часовите кај неа беа вистински доживувања, во кои таа нѐ пленуваше сите со својот дух и интелигенција, со убавината и женственоста и со неверојатната елегантност. Во Скопје таа се облекуваше по париската мода! Ретко кога учењето беше таква радост, како кај Гордана. Секој сакаше да научи повеќе за темата, само за да ѝ се допадне. Во неа беа вљубени сите машки во класот!

Веројатно сите луѓе, сеќавајќи се на своите гимназијалски денови стануваат сентиментални. Особено кога самите се наближуваат до седмата деценија од животот. Нивното долго животно искуство им помага да сознаат каква среќа беше што имаа такви наставници. Тие во нас, учениците, ги препознаваа дарбите и нѐ поттикнуваа да ги развиваме. Како што тоа кај мене го чинеше наставничката Чапарова, која, стоејќи лежерно до клупата крај мене, ќе ме потпрашаше дали сум напишала нова стихотворба. Често ѝ ги дадав најновите стихови да ги прочита и да ми каже мислење. Тие наставници не беа просечни. Тие, пред сѐ, беа несекојдневни личности, најчесто и самите вљубени во просветата и културата. Ние навистина имавме среќа да нѐ воспитуваат родители, кои уште паметеа колку тежок беше патот на создавањето на македонска држава. Ние имавме  среќа да имаме учители, кои својата работа уште ја разбираа како мисија и визија. Да се биде гимназијалец во Скопје во шеесеттите значеше голема привилегија, но и одговорност и самосвест за високите критериуми според кои бевме оценувани од нашите извонредни наставници.