Македонските стереотипи за „дијаспора”

Зборот „дијаспора” долги векови се употребувал само како ознака за егзилот на еврејскиот народ. Во  „Септуагинта”, грчкиот превод на  хебрејско-арамејската Библија,  со „дијаспора” се означува  „расеаноста и раселеноста”  на еврејскиот народ низ целиот свет.Во еврејскиот контекст,  одделеноста од Израел е и казна и ветување. Дијаспора од првиот миг значи и  живот исполнет со носталгија по татковината.За раселените Евреи затоа е суштинско паметењето на Израел.Паметењето во еврејската теологија има есхатолошко значење. Израел е „ветената земја” – земјата која Бог му ја ветува на Аврам. Тој што во „дијаспората” ќе ја заборави таа копнеена татковина, тој ќе заборави и кој е тој самиот.

Аврам е првиот што ја напушта својата татковина, следејќи го повикот од Бога. Тој е симболот и за секој  што заминува во непознатиот свет, во потрага по нова татковина. Тој што ја напушта земјата во која се родил, го понесува со себе, како драгоценост, паметењето на  потеклото.  Истовремено, интеграцијата во новата култура за него  не е возможна ако не го прифати „туѓото” како свое. Со тоа  тој не го заборава „своето”. Многу повеќе, тој се збогатува со уште една самоизбрана припадност на новата култура. Ако не  е подготвен на тоа, тој ќе се осуди на живот  во два света. Затоа голем дел од иселениците  во туѓата земја ја бара близината со сонародниците. И, од неволја, прифаќа да живее во гето. Од нив гетото прави луѓе што не се вистински ниту во едниот, ниту во другиот свет. Нивната реална трагичност, потоа неупатените ја доживуваат како трагикомичност. Од неа се храни негативната слика за „дијаспората”.

Притоа, Аврам е симбол за потрагата по Бога, која секогаш претпоставува преобразба. Верувам дека дури и оние кои заминале во светот во потрага по подобар живот, барем еднаш почувствувале копнеж по  непознатото. Преселбата е длабока преобразба. Особено кај оние кои  имаат желба целосно да се слеат  во новата околина. Пред се‘, во јазикот и културата на новата земја. За тоа чувство пишував во романот „Снегот во Казабланка”. Талкачот низ световите е  метафизичар. Тој, всушност, и кога не  е свесен за тоа, трага по длабоката смисла на животот. Дина Аспрова од мојот роман тоа го нарекува „потрага по тајната на животот.”  Во последната драма, „Одисеј”, Горан Стефановски повторно се враќа на темата на талкањето и домавраќањето, со што ја потврдува нејзината вечна модерност. Одисеј е модерен лик. Не случајно Теодор В. Адорно и Макс Хоркхајмер во „Дијалектика на Просветителството” во Одисеј го најдоа симболот на модерната индивидуа. Тој е првиот носталгичар и  „дијаспоричен” лик, талкач со копнеж по својата незаборавена Итака. Во Горановата драма, за  Одисеј дома  е „место кај што се‘ е мое.” Кога го прочитав тоа, ми стана јасно дека  Горан во „Одисеј” говори и за себе и за себесличните, заминатите од Македонија. Паметам, еднаш го прашав дали понекогаш чувствува дека Македонија му станува се‘ потуѓа. Знаев, само што се беше вратил од Скопје. Тој извика: „Ма, каква туѓост! Таму, бре, се‘ е мое!” И, сепак, неколку години подоцна, во неговата последна драма, токму Телемах, синот на Одисеј, чиј живот бил речиси Бекетовско чекање на татка си, кого не го познава, ја кажува горчливата вистина за тоа  копнеено „дома”: „Итака е место промаја. Овде нема ништо. Всушност, не дека нема ништо. Овде има – ништо!” За заминатиот нема повеќе „домавраќање”. Дома,  својата слика за дома, тој ја  понесува со себе.

Секој почеток во непозната земја е полн и со надеж и со  носталгија. Тие иселеници што не се доволно силни, што не се веднаш прифатени од околината, тие, за утеха, ја иделизираат татковината како најголема „светост”. Нивниот однос кон татковината станува нереален,  патетичен и фанатичен. Во Горановиот „Одисеј”,  Посејдон му вели на Одисеј дека  во неговата Итака „се‘ што било свето, сега е смешно.” Смешна е за оние што се дома, на пример, „патриотската реторика” за името Македонија на  многу Македонци од дијаспората. Таа патриотска реторика е „кула од карти”, детска бајка и фантазија, затоа што е создадена од конзервираната слика за татковината,  која заминатиот ја понел со себе. Горановиот остарен Одисеј, на крајот, вели, „дома е таму, кај што боли.” Прашање е каде се‘ боледува иселеникот. Во „старата” татковина  тој копнее по новиот живот. А во тој живот копнее по тоа што го оставил дома, кога си заминал. Тој, конечно, ќе  биде тажен кога ќе ја напушта и едната и другата таковина. Ако е барем малку мисловен  човек, тој во еден миг ќе сфати дека има привилегија да има две места каде што е „дома”. Само тоа е ослободувачко сознание за иселениците. Се‘ друго е митологија и култ,  далеку од вистинскиот живот. Горан го разобличува потсмешливиот став на  некои македонски интелектуалци кон  „оние од дијаспората”, со тоа што  во „Одисеј” укажува на механизмот кој го создава   дијаспоричниот „патриотски менталитет”. Сите преселени го познаваат „искушението” во новата средина: напуштената татковина да стане „изгубениот рај” и „ветената земја”. За Горановиот Одисеј   тоа идеализирано „дома” е „...таму кај што тече мед и млеко. Три пати раѓа грозјето и пет пати пченката. Од три страни сонце сјае, од четврта месечина. Таму нема болести, старост и смрт.Владеат мир и вечна љубов.И сите пеат: нека биде кој кај сака, само ние да сме си овде, дома.” Горан со оваа реплика не само што го разобличува механизмот на „идеализирањето” на татковината. Тој  ја покажува и лажноста на заедништвото на тие што сакаат  „да си бидат овде, дома”. Во глобализираниот свет, за кој  често се вели дека е „големо село”, тешко е да се каже каде е „дијаспора” и каде е "дома”. Со мобилноста што ја нуди авионскиот превоз, исчезнува и  трагичниот призвук на „дијаспората” како „печалбарство”. Верувам дека нема македонска фамилија, во која немало „печалбари”. Сликата за нив  кај  тие што останувале  „дома” тогаш  не била негативна. „Печалбарството” во колективното паметење е тага и на заминатите и на  домаостанатите едни за други. Најубавиот симбол за тоа е песната „Параходот ми пристигна”. Тогаш уште не постоел „идеолошки” расцеп меѓу  „тие, во дијаспората” и „тие, дома”. Некаде, кон крајот на педесеттите, во југословенскиот социјализам, се појави зборот „иселеници” и го замени архаизмот „печалбари”. Такви беа моите егејски роднини, кои, откако изгубија надеж да се вратат во Грција, се преселија засекогаш во Америка и Австралија. Подоцна, кон средината на шеесеттите, модерните „иселениците” станаа граѓани  „на привремена работа во странство”. Слично на ознаката „гастарбајтери”  во Германија. Тогаш полека почна да се менува и сликата за „заминатите во странство”. Иако тие не беа  само  луѓе без  квалификации, туку често  и академски образовани, сепак,  во југословенското општество „гастарбајтерите” беа тие што  „не  биле успешни” во татковината. Така, најнапред,  се создаде негативната слика за „гастарбајтерите”. Уште почудно  е што токму во мигот кога се распадна Југославија,   кога многумина се преселија  насекаде во светот, во  македонската јавност зборот  „дијаспора” доби  изразито негативно значење.

Други колумни од Кица Колбе:

-За Преспанскиот договор, за името Македонија– една година подоцна

-Стравот од јазикот на Другиот

-Празна земја

Меѓутоа, на многу Македонци дури од просторната дистанца  во светот им станува јасно колку   дребна земја е нивната татковина. Човек почнува да се прашува, кога на тие  „дома” ќе им стане јасно дека толку мал народ не смее да се однесува според архаизмот на племенската свест, според која заминатите не смеат да се вратат. Тоа е главниот проблем на Македонија денес. Децата на моите пријатели во Скопје студираат на престижни факултети во светот. Таму тие докторираат, истражуваат, соработуваат со врвни научници. Но, сепак, кога ќе посакаат да се вратат во татковината, за да придонесат со своето знаење и искуство стекнато во  таа ЕУ, за која „тие, дома” допрва треба да се подготват, ним им се поставуваат незамисливи препреки. Нивните поранешни професори нема да им понудат работно место на македонските универзитети. Иако знаат дека  се стекнале со извонредно образование. 

Кој е, тогаш,  „прост и регресивен”? Чиј дух е толерантен  и прогресивен? Оној на младиот научник од „дијаспората”, кој неколку години истражувал во Берлин или Стокхолм? Или оној на неговите македонски колеги „дома, кои, од страв од конкуренција,  не сакаат да дозволат такви луѓе да се вратат во Македонија? Духот на „дијаспората”, од кој денес се ужаснуваат многу луѓе во Македонија,  пред се‘,  е затвореност во  живот со иделизирана слика што, напати, кај заминатите резултира со фанатичен патриотизам. Но и медиокритетскиот страв на тие „дома” од враќањето на заминатите, нивната  самовљубеност, нивната неспособност да се восхитат на туѓ успех, не се помалку „примитивни и  регресивени”. Освен тоа, и едниот и другиот феномен говори за недостиг од вистинско чувство  за заедништво. Ако Македонија  не сака  наскоро да стане длабока провинција, во која никој повеќе не ќе сака да живее, тогаш треба барем интелектуалците конечно да сфатат дека во глобализираниот свет зборот „дијаспора” станува  бесмислен. Сиот свет катаден се среќава на Фесбук како на некогашното скопско корзо. Интелектуалците треба да го понудат наративот на идното македонско заедништво, кое би ги опфатило сите македонски граѓани: оние во земјата  и оние во светот. Особено откако ќе започнат пристапните преговори со ЕУ, би било мудро да се исползува потенцијалот што го нудат токму Македонците заминати насекаде во светот. Треба да се учи од државата Израел, која од почетокот имаше вистинска визија за заедништво. Во неа секој Евреин во светот беше драгоцен член.