پیکر "کرونازده" اقتصاد ایران بین درهای بسته هرات و سلیمانیه

بازار تحلیل و گمانه‌زنی پیرامون تاثیرات احتمالی ویروس کرونا بر اقتصاد ایران این روزها بسیار داغ است. رسانه‌های داخل و خارج از کشور میزبان ده‌ها کارشناس گمنام و گاه نام‌آشنای اقتصادی هستند. این در حالی است که ارزیابی دقیق تاثیرات ناشی از بیماری کرونا بر اقتصاد نحیف و بحران‌زده ایران به زمان بیشتری نیاز دارد. آنچه اکنون مشاهده می‌شود، تاثیرات اولیه و کوتاه‌مدت این بیماری است.

آنچه کارشناسان درباره سقوط ۱۲ درصدی ارزش پول ایران ظرف ده روز گذشته می‌گویند، یا آنچه پیرامون کاهش ۱۲ دلاری بهای نفت خام یا کسادی بازار نوروزی و ورشکستگی صنعت گردشگری و توریسم گفته می‌شود، تنها حکایت از تاثیرات کوتاه‌مدت این بیماری بر اقتصاد ایران دارد. حال آنکه، تاثیرات آتی این ویروس است که می‌تواند اقتصاد ایران را از پای درآورد. تاثیراتی که در تحلیل‌ها و ارزیابی‌ها کمتر در کانون توجه این کارشناسان قرار داشته است.

اقتصاد ایران بیمار است. اما آنچه اقتصاد ایران را از پای درمی‌آورد، کسادی بازار داخلی در هفته‌های پیش از فرارسیدن نوروز، محدودیت ناشی از گردشگری در داخل و خارج از ایران یا حتی نوسان بهای نفت خام نیست. بلکه بی‌ثباتی ارزی و کاهش شدید بازرگانی خارجی می‌تواند نفس اقتصاد ایران را بگیرد.

به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید

محاسبه تاثیرات احتمالی ویروس کرونا بر اقتصاد ایران تنها زمانی ممکن است که ما تصویری از وضعیت پیش از ورود عامل "کرونا" به سامانه مالی و نظام اقتصادی ایران داشته باشیم. تنها آنگاه خواهیم توانست تغییرات پس از آن و تاثیرات منتج از این تغییرات را بر اقتصاد ایران بررسی کنیم.

"بیمار صفر" اقتصاد ایران

بحران اقتصادی در ایران، بحرانی پیچیده و چندعلتی است. از "کرونای اقتصادی" و از به "نفس افتادن" اقتصاد ایران سخن می‌رود. این در حالی است که ویروس کرونا علت بحران فراگیر اقتصادی در ایران نیست، یکی از عوامل موثر در بی‌ثباتی و تشدید بحران اقتصادی این کشور است. اما این ویروس در عین حال، در شرایط بحرانی اقتصاد ایران از چنان قدرتی برخوردار است که بتواند توان مالی جمهوری اسلامی ایران را در هم بشکند.

ویروس کرونا برای اقتصاد ایران دو چالش ایجاد می‌کند. چالش نخست، مقابله با تاثیرات فراگیر اما کوتاه‌مدت این بیماری بر اقتصاد کشور است. عبدالناصر همتی، رئیس بانک مرکزی در همین رابطه از بانک‌ها، موسسات مالی و طلبکاران خواستار مدارا و رحم و مروت نسبت به بدهکاران شده است. اینکه توصیه‌های اخلاقی بتواند کساد ناشی از خانه‌نشینی مردم در ایام پیش از عید در ایران را جبران کند، جای بسی تردید دارد.

این در حالی است که چالش اصلی ویروس کرونا خود را پس از آن نشان می‌دهد. این چالش از بی‌ثباتی ارزی آغاز می‌شود و در عمل می‌تواند بنیان بازرگانی خارجی ایران را دستخوش بحران بی‌سابقه‌ای کند.

همین موضوع در ادامه خود می‌تواند از نقش ایران در منطقه به‌شدت بکاهد، به حمایت و پشتیبانی ایران از نیروهای طرفدار خود در جنگ‌های نیابتی در خاورمیانه بکاهد و شاید نوشیدن "جام زهر" دیگری را به رهبری جمهوری اسلامی تحمیل کرده و حکومت را به "نرمش قهرمانانه" دیگری وادارد.

چرا پیامدهای اقتصادی کرونا در ایران جدی است؟

جمهوری اسلامی تجربه مدیریت بحران‌‌های ناشی از شیوع یک بیماری فراگیر را در کارنامه خود ندارد. نه ویروس سارس در سال ۲۰۰۲/۲۰۰۳ دولتمردان ایران را به چالش کشید و نه شیوع بیماری مرس در سال ۲۰۱۲. همین موضوع رویکرد سهل‌گیرانه حکومت در روزهای نخستین شیوع این بیماری در ایران را در پی داشت.

رویکردی که تاثیرات مخربی بر امر مقابله با پیامدهای اجتماعی و اقتصادی این بیماری بر جای نهاد. افزون بر آن، هرگاه حکومت ایران در مقابله با بحرانی جدید ناکارآمد عمل می‌کند، روی به امنیتی کردن آن می‌آورد و همین موضوع نیز بر دامنه آن بحران می‌افزاید.

در حالی‌که بنا بر ارزیابی کارشناسان و تحلیلگران، ویروس کرونا می‌تواند بین نیم تا یک و نیم درصد از آهنگ رشد اقتصادی چین بکاهد و تاثیری نیم‌درصدی بر نرخ رشد اقتصادی در جهان داشته باشد، همین ویروس می‌تواند بر اقتصاد ایران تاثیری مهلک برجای نهد.

پیکر اقتصاد ایران حتی پیش از شیوع بیماری کرونا نیز با بیمارهای متعدد و سختی روبه‌رو بود. تحریم‌های اقتصادی گسترده‌این کشور که از دل سیاست "فشار حداکثری" آمریکا زاده شده بود، نفس‌های اقتصاد متکی بر صادرات نفت ایران را به شماره انداخته بود.

افزون بر آن، بازگشت ایران به "لیست سیاه" گروه ویژه اقدام مالی (FATF) نیز ضربه دیگری بر اقتصاد این کشور وارد ساخته است. در شرایطی که اقتصاد ایران با بحرانی جدی دست و پنجه نرم می‌کند، ویروس کرونا نیز به عوامل موثر در نابسامانی‌ها افزوده شده است تا "تنگی نفس" این بیمار در حال احتضار را سبب شود.

اقتصاد ایران پیش از ورود کرونا

تصویر کلی اقتصاد ایران در واپسین‌روزهای بهمن سال جاری را می‌توان بر اساس آمار و گزارش‌های نهادهای مالی بین‌المللی در چند محور چنین ارائه کرد:

رکود: صندوق بین‌المللی پول در ارزیابی اخیر خود میزان انقباض و کاهش فعالیت‌های اقتصادی ایران در سال جاری شمسی را بالغ بر نه و نیم درصد ارزیابی کرده است. از این منظر ایران در کنار لیبی و ونزوئلا بیشترین میزان کاهش فعالیت‌های اقتصادی در جهان را به نام خود رقم زده است. چنین کاهشی در گستره فعالیت‌های اقتصادی ایران بی سابقه بوده است.

تورم: صندوق بین‌المللی پول میزان تورم ایران را تا پیش از شیوع بیماری کرونا بیش از ۳۵ درصد ارزیابی کرده بود. این در حالی است که منابع آماری دیگر رقم تورم در ایران را حتی تا ۵۰ درصد برآورد کرده بودند.

بیکاری: رکود و حالت انقباضی حاکم بر اقتصاد ایران باعث افزایش مجدد نرخ بیکاری در ایران شده است. در سال ۲۰۱۹ و در سایه تحریم‌های فراگیر ایران از سوی دولت آمریکا نرخ بیکاری در ایران دورقمی ماند و به بیش از ۱۱ درصد رسید. بیکاری در بین جوانان حتی از مرز ۲۶ درصد نیز فراتر رفته است.

کاهش بازرگانی خارجی: ۲۵ درصد کل تجارت خارجی ایران با چین است. تحریم‌های فراگیر آمریکا حتی پیش از بروز بیماری کرونا باعث کاهش شدید داد و ستد ایران و چین شده بود. میزان صادرات ماشین‌آلات و کالاهای صنعتی از چین به ایران در بازه زمانی اکتبر سال ۲۰۱۸ به اکتبر سال ۲۰۱۹ به ۲۰۰ میلیون دلار رسیده که حکایت از کاهشی ۵۰ درصدی دارد.

صدور کالاهای صنعتی از اروپا به ایران ظرف همین مدت کاهش شدیدتری داشته است. صادارت کالاهای صنعتی کشورهای اروپایی به ایران در اکتبر سال ۲۰۱۸ حدود ۷۸۰ میلیون دلار بود. صادارت این نوع کالاها در اکتبر سال ۲۰۱۹ به حدود ۱۲۰ میلیون دلار رسید.

ویروس کرونا و بی‌ثباتی ارزی

در پی تحریم‌های ایران از سوی آمریکا و به‌ویژه در اثر تنگ‌تر شدن شریان‌های مربوط به تراکنش‌های مالی ایران با سایر کشورها، بازارهای کشورهای همسایه در تامین ارز مورد نیاز ایران نقشی تعیین کننده‌ای برعهده گرفتند.

مبادلات بازرگانی ایران با ترکیه، عراق و افغانستان نه تنها امکان صدور فرآورده‌های نفتی و غیرنفتی ایران را فراهم می‌آورد، نه تنها امکان واردات برخی از کالاها به ایران را تسهیل می‌کرد، بلکه امکان کسب و دسترسی به ارز در ایران را ایجاد می‌کرد.

یکی از پیامدهای نخستین شیوع ویروس کرونا در ایران، بسته شدن بسیاری از مرزهای ایران با کشورهای همسایه بود. امکان صادرات کالا به این کشورها محدود شد و در نتیجه امکان کسب درآمد ارزی از این طریق نیز به شدت کاهش یافت.

لازم به یادآوری است که ایران ظرف ماه‌های گذشته به طور متوسط ماهانه بیش از یک میلیارد دلار با دو کشور ترکیه و عراق مبادله تجاری داشت. رقمی که اکنون در اثر محدود شدن امکان تجارت به شدت کاهش یافته است.

بهای دلار و سایر ارزها در ایران که از طریق میزان ورود آن از مرزهای هرات و سلیمانیه تعیین می‌شد، در اثر مسدود شدن مرزها رو به افزایش نهاد. مبادله ارزی با افغانستان و عراق یکی از منابع مهم تامین ارز در بازارهای داخلی ایران به شمار می‌آید. از این رو، شیوع بیماری کرونا، دو منفذ حیاتی ایران برای کسب درآمد ارزی، یعنی هرات و سلیمانیه را نیز مسدود کرد.

پیامدهای ویروس کرونا برای بازارهای داخلی

نگرانی از اوضاع اقتصادی از جمله باعث رونق گرفتن مجدد بازار ارز، طلا و مسکن در ایران شده است.

بهای مسکن: از شتاب افزایش بهای مسکن و همچنین اجاره در نخستین‌ماه‌های فصل پائیز سال جاری کاسته شده بود. بهای مسکن در تهران در ماه بهمن نسبت به ماه دی تقریبا تغییری نشان نمی‌داد. این در حالی است که تصمیم گروه ویژه اقدام مالی درباره قرار دادن ایران در "لیست سیاه" و همچنین پس از آن شیوع بیماری کرونا باعث افزایش مجدد بهای مسکن شد.

پیش بینی شده بود که میانگین هر متر مربع مسکن فروشی در تهران در سال جاری میلادی حدود یک میلیون تومان افزایش یابد. این در حالی است که تنها ظرف چند روز، بهای میانگین هر متر مربع مسکن در تهران بیش از ۶۰۰ هزار تومان افزایش یافت.

بهای دلار: بهای هر دلار نیز ظرف ده روزی که از شیوع بیماری کرونا در ایران می‌گذرد، از حدود ۱۳هزار تومان به بیش از ۱۵ هزار تومان رسید.

بر اساس ارزیابی ناظران مسائل اقتصادی در ایران، احتمال افزایش بهای دلار به ۱۶ هزار تومان و به بیش از آن نیز بسیار زیاد است.

بهای طلا: قیمت طلا نیز ظرف روزهای گذشته در بازارهای داخلی از افزایش زیادی برخوردار بوده است. بهای هر سکه تمام بهار آزادی تنها ظرف یک ماه از افزایشی معادل یک میلیون تومان برخوردار بود و به رقم بی‌سابقه شش میلیون تومان رسید.

باید یادآور شد که طبق ارزیابی کارشناسان، شیوع بیماری کرونا در ایران به نقطه اوج خود نرسیده است. در صورت افزایش ابتلا به این بیماری پیامدهای اقتصادی ناشی از آن می‌تواند فشار مالی بیشتری برای حکومت ایران در پی داشته باشد.