نقش ترکیه در بحران جدید قرهباغ و تاثیر آن بر ایران
۱۳۹۵ فروردین ۱۶, دوشنبه
از روز جمعه اول آوریل (۱۳ فروردین) جمهوری آذربایجان و کشور همسایه‌اش ارمنستان بار دیگر در مرزها درگیر شدند.
به گفته وزارت دفاع ارمنستان نیروهای جمهوری آذربایجان شامگاه جمعه (به وقت محلی) با استفاده از تانک، توپخانه و هلیکوپتر به خط مرزی میان قرهباغ و آذربایجان حمله کردند.
منطقه کوهستانی قرهباغ اکثریتی ارمنی دارد و در زمان اتحاد جماهیر شوروی (سابق) ضمیمه آذربایجان شده بود. از سال ۱۹۸۸ تلاش مردم این منطقه برای رسیدن به استقلال یا پیوستن به ارمنستان افزایش یافت.
در نهایت در سال‌های ابتدای دهه ۱۹۹۰ میلادی، جنگ خونینی میان جدایی‌طلبان قرهباغ و آذربایجان رخ داد که در جریان آن ۳۰ هزار نفر کشته شدند. قرارداد آتش‌بس در سال ۱۹۹۴ گرچه به ظاهر جنگ را پایان داد اما تنش‌های مرزی پس از آن همچنان ادامه یافت.
این درگیری‌ها حالا دوباره شدت گرفته و در منطقه‌ای که از هر سوی آن آتشی برپاست، بحرانی جدید به وجود آورده است.
بیشتر بخوانید: درگیری‌های شدید در قرهباغ میان آذربایجان و ارمنستان
گمانه‌زنی‌های گوناگونی درباره علت این درگیری‌های جدید مطرح شده‌اند از جمله اینکه با شدت گرفتن تنش میان ترکیه و روسیه، قرهباغ میدان دیگری برای جنگ نیابتی دو طرف است.
مبنای این فرضیه اما این است که ترکیه در بالا گرفتن تنش اخیر میان آذربایجان و ارمنستان نقش کلیدی داشته و در حقیقت با دخالت‌های این کشور بوده که بحران قرهباغ دوباره بالا گرفته است.
طرفداری روسیه از ارمنستان که از ابتدای بحران قرهباغ آشکار بود نیز این نظریه را قوی‌تر کرده چرا که به نظر معتقدان به این نظر، در حقیقت ترکیه قصد دارد با دامن زدن به اختلافات آذربایجان و ارمنستان و ایستادن در کنار آذربایجان در مقابل روسیه بایستد.
عباس جوادی کارشناس آسیای میانه و قفقاز یک نظر دیگر را نیز درباره نقش ترکیه در بحران اخیر قره‌داغ مطرح می‌کند. او در گفت‌وگو با دویچه‌وله می‌گوید: «یک گمانهزنی این است که احتمالا حکومت آقای اردوغان در این کار میتواند ذینفع باشد. چرا که از این طریق میتواند توجه مردم را از انتقادهای داخلی و یا از مسئله موج مهاجرتها از سوریه و از طریق ترکیه به اروپا منحرف کرده و به یک مسئله داغ ملی برای ترکها و آذریها معطوف کند.»
این تحلیلگر مسائل آسیای میانه معتقد است ارمنستان سودی از این بحران جدید عایدش نمی‌شود بنابراین عقلانی نیست که تصور کنیم ارمنستان شروع‌کننده این بحران بوده است.
او می‌گوید: «به تصور من ارمنستان در انگیختن یک بحران نظامی حداقل ظاهرا هیچ گونه منفعتی نمیتواند داشته باشد. بهخاطر اینکه ارمنستان ۲۲ سال است هم قرهباغ را و هم هفت ولایت دوروبرش در آذربایجان را اشغال کرده است و هیچ آبی هم از آب تکان نخورده و همین طوری هم ادامه پیدا کرده بدون اینکه صلح بشود. برای ارمنیها تا جایی که من میدانم این وضعیت وضعیت خوب و ایدهآلیست.»
جوادی به قوای نظامی آذربایجان نیز اشاره می‌کند و می‌گوید بودجه نظامی این کشور ۴ برابر ارمنستان است و تعداد قوای مسلحش یک و نیم برابر ارمنستان. او از این آمار نتیجه می‌گیرد که ارمنستان از وقوع یک جنگ جدید با آذربایجان نمیتواند سودی ببرد.
عباس جوادی به اسناد افشا‌شده پاناما نیز اشاره می‌کند و بعید نمی‌داند که رهبری آذربایجان و به خصوص شخص رئیس جمهور این کشور خواسته باشد به خاطر منحرف کردن افکار عمومی از این موضوع بحران قرهباغ را دامن بزند.
بر اساس اسنادی که یک‌شنبه شب فاش شد بسیاری از رهبران جهان متهم به فساد مالی شده‌اند؛ از جمله اعضای درجه یک خانواده رئيس‌جمهور آذربایجان متهم شده‌اند که حساب‌های میلیاردی غیرقانونی دارند.
"ایران بی‌طرف می‌ماند"
از ابتدای درگیری‌های جدید میان آذربایجان و ارمنستان و با وجود این که در جریان این درگیری‌ها به خاک ایران نیز تیراندازی‌هایی شد اما جمهوری اسلامی ایران از دو طرف خواسته تا خویشتنداری کنند و رسما از هیچکدام دفاع نکرده است.
در جریان نزاع‌های سال‌های دهه ۱۹۹۰ نیز ایران هیچگاه استقلال قرهباغ را به رسمیت نشناخت و همچنان این منطقه را جزیی از خاک اذربایجان می‌داند.
ایران اما با کشور ارمنستان روابط بسیار گسترده تجاری و اقتصادی دارد. ارمنستان یکی از مشتریان گاز ایران و ایران یکی از دریافت‌کنندگان برق از ارمنستان است.
عباس جوادی معتقد است در بحران جدید پیش‌آمده میان ارمنستان و آذربایجان ایران همچنان بی‌طرف خواهد ماند.
او می‌گوید: «من تصور نمیکنم که ایران به صورت قطعی یا حداقل رسما بخواهد به طرف ارمنستان یا آذربایجان برود. با وجود اینکه در داستان مشاجره و نزاع قرهباغ ایران بهخصوص در ابتدا به آذربایجان کمک هم کرده بود، ولی رابطه ایران با ارمنستان هم همیشه خوب بوده و هیچ وقت بد نبوده است. من تصور نمیکنم که حکومت ایران با تجربهای که از دیپلماسی دارد، مایل به شدیدترکردن بحران بین ایران و ارمنستان و یا آذربایجان باشد. بنابراین فکر نمیکنم که این تحولاتی که در دو سه روز اخیر دیده‌ایم، باعث بدترشدن رابطه ایران با هیچ کدام از این کشورها باشد.»
روسیه در نقش میانجی صلح
جانبداری روسیه از ارمنستان در بحران قرهباغ بر دنیا پوشیده نیست اما این که در بحران فعلی هم روسیه نقش داشته باشد، از دید برخی تحلیلگران کمتر از گذشته محتمل است.
روسیه در حال حاضر درگیر بحران سوریه و ترکیه است که هریک به تنهایی برای گرفتن نیرو و توان این کشور کافی هستند. بحران اوکراین و اختلاف با اروپا نیز هنوز کامل حل نشده است. بنابراین گشودن یک جبهه جدید جنگ از سوی این کشور بعید به نظر می‌رسد.
بیشتر بخوانید: جامعه بین‌الملل درگیری‌ها در قرهباغ را محکوم کرد
عباس جوادی نیز معتقد است که اگر قرار باشد روسیه در این بحران نقشی ایفا کند نه نقش بحران‌زا بلکه در قالب مداخله صلح‌جویانه خواهد بود؛ درست بر عکس نقشی که در بحران اوکراین ایفا کرد.
این کارشناس مسائل آسیای میانه می‌گوید: «شاید روسیه و پوتین میخواهند بهعنوان یک چهره صلح‌پرور و برعکس اوکراین با این ژست که ما میخواهیم بین ارمنستان و آذربایجان صلح برقرار کنیم، طرف مذاکرات با کشورهای قدرتمند دنیا مثل آمریکا و اروپا و غیره باشند. وگرنه روسیه امکان ندارد که عین داستان اشغال کریمه را در اینجا بخواهد تکرار کند.»
موضوع مناقشه ارمنستان و آذربایجان بر سر قرهباغ موضوعی حداقل ۲۸ ساله است. برافروختن آتش این خاکستر کهنه از سوی هر طرف که صورت گرفته باشد، به نفع هیچیک از کشورهای منطقه نخواهد بود.