"میانجی بدون توان میانجی‌گری"
۱۳۹۰ دی ۱۵, پنجشنبه
رسانه‌های ایران با تیتر‌های بزرگ از سفر احمد داوود اغلو، وزیر امور خارجه ترکیه، به تهران خبر دادند و در مقالات مختلف به تحلیل نقش و اهداف ترکیه از میانجی‌گری میان ایران و غرب در مناقشه هسته‌ای پرداختند. نگا‌ه‌ها به ترکیه در عین امیدواری توام با تردید و بی‌اطمینانی به همسایه‌ی غربی ایران است. همسایه‌ای که چه ایران بخواهد، چه نخواهد خود را شایسته قرار گرفتن در موقعیت رهبری منطقه می‌داند و تا به‌حال از نظر کارشناسان بازی خوبی در صحنه کرده است.
اما تمام هم و غم ترکیه در سفر اخیر وزیر امور خارجه این کشور به ایران به این خلاصه نمی‌شود که دست بالا را در مقابل ایران داشته باشد. ترکیه نگران از تنش‌هایی است که روز به روز منطقه را تهدید بیشتری می‌کند و عواقب آن دامنگیر همه کشورهای خاورمیانه خواهد شد؛ عواقبی که می‌تواند رشد اقتصادی ترکیه را به مخاطره اندازد و در عین‌حال تهدیدی سیاسی برای این کشور باشد.
عارف کسکین، کارشناس "مرکز مطالعات یورو− آسیای ترکیه" پیرامون سفر وزیر خارجه ترکیه به ایران به سوالات دویچه وله پاسخ داده است.
دویچه وله: آقای کسکین، ترکیه تا به حال چندبار پیشقدم میانجی‌گری در مناقشهی هسته‌ای ایران شده که کمتر هم نتیجه‌بخش بوده است. این کشور از قرار گرفتن در چنین موقعیتی، در حال حاضر، چه بهرهبرداری میخواهد یا می‌تواند بکند؟
عارف کسکین: سفر داوود اوغلو به ایران را در سه سطح میتوانیم تحلیل کنیم: در سطح چارچوب روابط بین ایران و ترکیه، در سطح منطقهای و همچنین در سطح بینالمللی. در سطح روابط بین ایران و ترکیه، میتوانیم بگوییم که این سفر داوود اوغلو در چارچوب قراردادی که مابین ایران و ترکیه وجود دارد، واقع میشود. یعنی ایران و ترکیه به این نتیجه رسیدهاند که سالی دو بار در رابطه با مسائل منطقهای، جهانی و مسائل طرفین بحث و تبادل نظر کنند و در سال ۲۰۱۲، این اولین دیدار در این چارچوب است.
اما میدانیم که خود ایران و ترکیه در زمینهی مسئلهی سوریه، بهار عربی و همچنین سیستم دفاع موشکی ایران، با هم مشکل دارند و به احتمال قوی در این دیدار، در ارتباط با هر سه موضوع با جزییات، مابین طرفین مذاکره انجام خواهد شد.
از طرف دیگر، ترکیه این نگرانی را دارد که مسائل مابین شیعه و سنی، به یک جنگ منطقهای منجر بشود. این مسئلهای است که از عراق شروع شده و به خصوص بعد از خروج آمریکا از عراق و تنشی که مابین آقای مالکی و بقیه بخش‌های دولت عراق ایجاد شده، ترکیه این نگرانی را دارد که این اختلاف تبدیل به جنگ شیعه و سنی در کل منطقه بشود. به این دلیل، این سفر داوود اغلو در این چارچوب هم معنا پیدا می‌کند. ترکیه میخواهد تا آنجایی که بتواند، تلاش کند که این تخاصم و اختلاف تبدیل به درگیری شیعه و سنی در منطقه نشود. خود آقای داوود اوغلو هم قبل از اینکه ترکیه را ترک کند، در فرودگاه همین حرفها را زده است.
ولی این کشور چه ابزاری برای میانجی‌گری و یا به قول شما "جلوگیری از گسترش تنش در منطقه" را دارد؟ و کلاً آیا ایران و ترکیه میتوانند به هم دیگر اعتماد کنند؟ یا بهتر بگویم، ایران می‌تواند به ترکیه اعتماد کند؟
نظر من هم این است که بعد از بهار عربی، بعد از مسائل سوریه و مسائل مربوط به سیستم دفاع موشکی، ایران و ترکیه دیگر آن اعتماد قبلی را نسبت به همدیگر ندارند. نه ترکیه می‌تواند این اعتماد را به ایران داشته باشد و نه ایران می‌تواند به ترکیه اعتماد کند. اما مسئله این است که ایران الان در یک وضعیت منطقهای و جهانی گیر کرده که احتیاج مبرمی به ترکیه دارد.
الان ایران در سطح منطقهای، به خصوص از سوی کشورهای عربی، بهکلی منزوی شده است. در سطح جهانی هم ارتباطش با اروپا و آمریکا مشخص است. ارتباطش با روسیه و چین هم در سطحی که ایران میخواهد نیست. در نتیجه، ایران می‌داند که سیر حوادث به ضررش است و به همین خاطر احتیاج دارد که یک فضای عملی، یک فضای تنفسی کوچکی هم که شده، برایش ایجاد بشود. به این دلیل، نظر من این است که ترکیه در این راستا، برای ایران می‌تواند تنفسگاه کوچکی باشد.
یعنی به نظر شما ایران آنقدر در موقعیت ضعیفی قرار دارد که حاضر باشد به ترکیه موقعیت برتر را بدهد و دست به دامن آن شود؟
در حال حاضر ایران غیر از ترکیه هیچ امکان دیگری برای حل این مسئله ندارد. یعنی مجبور است! قبلاً هم این موضوع را در ارتباط با برزیل و ترکیه دیدیم.
ولی ترکیه چه حرکتی می‌تواند بکند که در موارد پیشین قادر به انجامش نبود. منظورم این است که آیا ترکیه کلا توانایی ایفای نقش دارد؟
ترکیه توانایی حل مسائل ایران با غرب را ندارد. یعنی ترکیه توانایی حل مسئلهی هسته‌ای ایران را ندارد. چون موضوع به جایی رسیده که ایران باید رفتار مشخصی از خودش نشان بدهد. سؤال این است که آیا ترکیه می‌تواند ایران را به این جایگاه بیاورد؛ آیا ترکیه می‌تواند نظر ایران را عوض کند؟ مشخص است که ترکیه نمیتواند دیدگاه و رفتار ایران را در زمینهی مسئلهی هسته‌ای تغییر بدهد. به این خاطر ترکیه توانایی تغییر این وضعیت را ندارد.
اما از طرف دیگر، مسئلهی ترکیه این است که در منطقهای قرار دارد و در فضایی قرار گرفته که احتمال درگیری و جنگ وجود دارد. ترکیه چه کار می‌تواند بکند؟ ترکیه میخواهد از حداقل امیدی که دارد استفاده کند. درست است که اگر ترکیه بتواند در این راستا میانجی‌گری کند و به نتیجه‌ای هم برسد، این امر به ترکیه جایگاه برتری میدهد، اما ترکیه توانایی تغییر این وضعیت را ندارد و همچنین توانایی نزدیک کردن طرفین به هم را نیز ندارد.
خوب دغدغههای ترکیه در رابطه با ناآرام شدن منطقه و یا تیرگی مناسباتاش با ایران که می‌تواند زیان‌های اقتصادی مهمی به دنبال داشته باشد، همه به جای خود، ولی اگر آن طور که شما می‌گویید نتواند در هیچ زمینه‌ای تغییری ایجاد کند، پس این سفر چه نتیجه‌ای برای دو کشور دارد؟
ببینید ترکیه از یک طرف تلاش دارد که به یک نقش تعیین کننده در منطقه تبدیل بشود. از طرف دیگر، ترکیه نگرانی سیاسی، اقتصادی و امنیتی نسبت به مسائل منطقهای دارد. بعد از اینکه عراق اشغال شد، مسئلهی کردها و مسئلهی ترور در ترکیه افزایش پیدا کرد. ترکیه نگران این مسئله است که اگر اتفاقی مابین ایران و آمریکا پیش بیاید، به احتمال قوی، این موضوع که در عراق ایجاد شده، تا دل ترکیه گسترش پیدا کند. یعنی ترکیه نگرانی عمیقی نسبت به گسترش مسائل امنیتی، خصوصاً در زمینهی کردها دارد.
نگرانی دیگر ترکیه در زمینهی مسائل اقتصادی است. ترکیه منافع اقتصادی خود را در ثبات سیاسی منطقه می‌داند؛ و اگر منطقه ثبات سیاسی داشته باشد، ترکیه می‌تواند روابط اقتصادی خودش را گسترش بدهد. اما اگر منطقه از ثبات سیاسی برخوردار نباشد، ترکیه قادر به گسترش روابط اقتصادیاش نخواهد بود. این است که تنش در منطقه و افزایش ناآرامی، ضرر جدی به پروژهها و منافع اقتصادی ترکیه میزند. به همین دلیل، ترکیه تا آنجا که می‌تواند تلاش می‌کند که ثبات سیاسی منطقه حفظ بشود و ناآرامی در منطقه به وجود نیاید.
مصاحبه‌گر: مریم انصاری
تحریریه: سمیرا نیک آیین