معمای چرخش حماس، تصمیمی از سر اجبار یا مکری سیاسی؟

از زمان اعلام انحلال کمیته اداره سیاسی نوار غزه و ابراز آمادگی حماس برای برگزاری انتخابات سراسری چند روزی بیش نمی‌گذرد. دفتر سیاسی حماس روز یکشنبه ۱۷ سپتامبر (۲۶ شهریور) با اعلام تغییر سیاست و رویکرد خود در قبال سازمان فتح و تشکیل دولت وحدت ملی به بازار گمانه‌زنی درباره علل اتخاذ چنین سیاستی دامن زد.

رسانه‌هایی چون واشنگتن اگزماینر، هفته‌نامه آلمانی "دی‌سایت"، روزنامه دی‌ولت، دویچه‌وله، جروزالم پست و  فرانکفورتر آلگماینه در روزهای گذشته این تغییر رویکرد را از زوایای گوناگون بررسی کرده‌اند.

به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید

دو نگاه متفاوت در این زمینه قابل تشخیص است: عده‌ای از ناظران و تحلیلگران معتقدند که حماس برای ادامه حیات سیاسی خود در نوار غزه چاره‌ای جز سازش با سازمان فتح و محمود عباس نداشته است و علت چرخش سیاسی حماس را در سایه اجبارها توضیح می‌دهند. دسته دیگری اما این اقدام را برخاسته از مکری سیاسی می‌دانند. به عقیده این گروه، پیشنهاد حماس نه تنها نشانه ضعف نیست، بلکه می‌تواند باعث افزایش نفوذ این سازمان در تشکیلات خودگران هم بشود.

وضعیت بحرانی حاکم بر نوار غزه

حماس در نوار غزه با بحران‌ها و مشکلات متنوعی روبه‌روست. برخی از این مشکلات ناشی از محاسبات خطای رهبری این سازمان است و برخی دیگر، برخاسته از اوضاع منطقه.

• بحران مالی: مهم‌ترین بحران حماس، بحران مالی است. سیاست حماس در ارتباط با بحران سوریه و پشتیبانی از نیروهای اپوزیسیون این کشور باعث تیرگی مناسبات این سازمان با جمهوری اسلامی شد. جمهوری اسلامی از کمک‌های مالی خود به حماس و به‌ویژه گردان عزالدین قسام (شاخه نظامی حماس) کاست.

فشارهای عربستان و متحدانش در چارچوب بحران دیپلماتیک جاری با قطر، باعث شد که قطر نیز حمایت‌های مالی خود را بسیار کاهش دهد. برخی از ناظران حتی از قطع حمایت مالی قطر از حماس خبر می‌دهند.

کمک‌های مالی و پرداخت حقوق کارکنان ادارات نوار غزه نیز که از سوی تشکیلات خودگردان صورت می‌گرفت، ظرف‌ماه‌های گذشته متوقف شده یا به تعویق افتاده است.

• مشکلات سیاسی: محاسبات غلط سیاسی، به‌ویژه در سوریه و مصر، زیان‌های شدیدی را متوجه حماس کرد. شکست اخوان المسلمین در مصر و ناکامی اپوزیسیون سوریه در جنگ داخلی این کشور، به انزوای سیاسی حاد حماس منجر شد. محاسبات سیاسی غلط حماس به انزوای بیشتر این سازمان در منطقه انجامید.

•  نارسایی‌های اجتماعی: محمود عباس و سازمان فتح برای اعمال فشار به حماس اقدام به قطع کمک‌ها نموده‌اند. امر برق‌رسانی در اثر همین فشارها مختل شده است. ساکنان نوار غزه روزانه دو تا سه ساعت امکان استفاده از برق دارند. خدمات پزشکی فلج شده است. واردات دارو آسیب دیده است و بیمارانی که برای مداوا باید به محلی خارج از نوار غزه منتقل شوند، مجوز خروج از منطقه دریافت نمی‌کنند.

بیکاری ابعاد گسترده‌ای یافته است. آمار دقیقی درباره نرخ بیکاری در نوار غزه وجود ندارد. تحلیلگران نرخ بیکاری در این منطقه را بین ۴۲ تا۶۰ درصد تخمین می‌زنند. ۸۰ درصد جمعیت ۲ میلیون نفری ساکنان نوار غزه درفقر به‌ سر می‌برند و بخش‌های زیادی از منطقه به آب آشامیدنی و پاکیزه دسترسی ندارند.

تصمیمی از سر اجبار؟

مشکلات و نارسایی‌های یاد شده باعث افزایش نارضایتی مردم در نوار غزه شده و همین امر از نفوذ و محبوبیت حماس کاسته است. از سوی دیگر، عدم برگزاری انتخابات و ادامه جنگ داخلی با نیروهای سازمان فتح به مشروعیت حماس در بین ساکنان نوار غزه آسیب زده است. از این‌رو، و به باور تحلیلگران، حماس چاره دیگری نداشت و ناگزیر بود دیر یا زود اقدام کند. پرسش‌هایی که باید برای توضیح چرخش سیاسی حماس به آن‌ها پاسخ گفت از این قرارند: چرا دقیقا این اقدامات و چرا در این لحظه خاص؟

یکشنبه ۱۷ سپتامبر

آیا انتخاب روز ۱۷ سپتامبر برای اعلام سیاست جدید از سوی حماس تصادفی بوده است؟ بسیاری از مفسران و تحلیلگران به این پرسش پاسخ نداده‌اند. اما آن دسته که به تاریخ اعلام این تصمیمات از سوی رهبری حماس اشاره کرده‌اند، انتخاب این روز را تصادفی نمی‌دانند.

بیشتر بخوانید: حماس: غزه را به دولت عباس واگذار می‌کنیم

محمود عباس (ابومازن) در زمان اعلام تصمیمات حماس در نیویورک به‌سر می‌برد. عباس که برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل عازم آمریکا شده، قرار است با ترامپ نیز درباره بحران خاورمیانه گفت‌وگو کند.

چند تن از مسئولان سازمان فتح، و از جمله نبیل شعث در شرایطی که محمود عباس در نیویورک به‌سر می‌برد، از تغییر رویکرد رهبران حماس استقبال کرده‌اند. این در حالی است که محمود عباس با احتیاط نسبت به این موضوع واکنش نشان داده است.

همکاری با یک سازمان تروریستی

حماس با تصمیم اخیر، توپ را به میدان سازمان فتح و محمود عباس انداخته است. از یک‌سو فلسطینی‌ها، بارها نسبت به جنگ داخلی در تشکیلات خودگردان و بین سازمان حماس و سازمان فتح ابراز نارضایتی کرده‌اند. آن‌ها خواستار آشتی این دو سازمان و تشکیل دولت وحدت ملی شده‌اند.

از سوی دیگر، همکاری با سازمان حماس برای سازمان آزادی‌بخش فلسطین و محمود عباس هزینه ‌کلانی دارد. همکاری با حماس، یعنی سازمانی که از سوی آمریکا و کشورهای عضو اتحادیه اروپا در شمار سازمان‌های تروریستی‌است، پیشبرد مذاکرات با اسرائیل را دشوار می‌کند.

عدم همراهی با حماس در برگزاری انتخابات، می‌تواند باعث تضعیف موضع محمود عباس در مناطق تحت کنترل حکونت خود گردان شود.

تدابیر حماس برای خروج از انزوا

از فوریه ۲۰۱۷، اتفاق مهمی در تاریخ سازمان حماس افتاد. انتخاب یحیی سنوار به رهبری حماس سر آغاز تغییراتی جدی در سیاست‌های این سازمان بود.

سنوار یکی از فرماندهان ارشد گردان عزالدین قسام و یکی از چهره‌های اصلی شاخه نظامی حماس در نوار غزه بود. انتخاب سنوار به رهبری در ابتدا به عنوان تقویت شاخه نظامی حماس در تصمیم‌گیری‌های این سازمان از سوی تحلیلگران تفسیر شد.

یحیی سنوار که ۲۳ سال از عمر ۵۶ ساله خود را در زندان‌های اسرائیل سپری کرده، ابتدا به جرم "فعالیت‌های تروریستی" به چهار بار حبس ابد محکوم شده بود. سنوار در سال ۲۰۱۱ در جریان تبادل اسرا از زندان آزاد شد. او به زبان عبری نیز تسلط کامل دارد.

اما، سنوار مسیر دیگری در پیش گرفت. در عرصه مناسبات سیاسی، رویکرد نزدیکی مجدد به ایران را دنبال کرد. از سوی دیگر، تلاش حماس بر برقراری مناسبات با روسیه بود. نکته جالب توجه اینکه، درست در شرایطی که محمود عباس برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل راهی نیویورک شده است، هیئتی از سوی حماس برای گسترش مناسبات به مسکو سفر کرده است.

سنوار روز بیست و هشتم اوت (۶ شهریور)  از حمایت گسترده مالی و نظامی جمهوری اسلامی از حماس خبر داد. او در نشستی کم‌نظیر با خبرنگاران خارجی اعلام کرد که سطح کمک‌های جمهوری اسلامی به حماس بار دیگر افزایش یافته و به میزان پیش از تیرگی مناسبات آن‌ها رسیده است.

بیشتر بخوانید: واکنش آمریکا به حمایت مالی و نظامی ایران از حماس

روزنامه اسرائیلی جروزالم پست میزان کمک مالی ایران به شاخه نظامی حماس را حدود ۲۰۰ میلیون دلار اعلام کرده است. این در حالی است که به ادعای این روزنامه، ایران سالانه ۸۵۰ میلیون دلار در اختیار حزب‌الله قرار می‌دهد.

مذاکره نمایندگان حماس با مقامات دولت مصر به منظور میانجی‌گری این کشور در مناقشات بین این سازمان و سازمان فتح نیز از تغییر رویکرد کادر رهبری حماس حکایت دارد. از آن گذشته، طرح پذیرش مرزهای کشور در سال ۱۹۶۷ و پیش از وقوع جنگ شش روزه نیز نشانه چنین تغییراتی است.

موضع اسرائیل

کمتر تصمیمی در منطقه بدون در نظر گرفتن رویکرد احتمالی اسرائیل قابلیت اجرایی دارد. در مقابل این پرسش که اسرائیل چه رویکردی را در قبال برگزاری انتخابات و موضوع تشکیل دولت وحدت ملی دنبال خواهد کرد، دو پاسخ مختلف از سوی تحلیلگران ارائه شده است.

نگاهی وجود دارد که با اشاره به خطرات ناشی از فعالیت‌های حزب‌الله و فعالیت‌های نظامی در بلندی‌های جولان، م تشکیل دولت وحدت ملی را موجب تسهیل در  پیشبرد مذاکرات با نمایندگان فلسطینی می‌داند و معتقد است که این امر مانع در پیش گرفتن سیاست‌های افراطی از سوی حماس و گروه‌های جنگ طلب می‌شود. از این منظر، اسرائیل نمی‌بایست مخالفتی با تشکیل چنین دولتی باشد.

این در حالی است که تحلیلگران دیگر اعتقاد دارند که تداوم مناقشه بین حماس و فتح به سود اسرائیل است و اسرائیل به همین دلیل مانع از نزدیکی این دو سازمان و تشکیل دولت وحدت ملی خواهد شد.

جایگاه ایران در بحران خاورمیانه

تا کنون مسئولان جمهوری اسلامی درباره تصمیمات اعلام شده از سوی سازمان حماس رسما اعلام موضع نکرده‌اند. نگاهی به رسانه‌های داخل ایران نشان می‌دهد که مسئولان و تحلیلگران این کشور سیاست صبر و حوصله را به داوری سریع در این مورد ترجیح می‌دهند.

بیشتر بخوانید: افزایش دوباره حمایت نظامی و مالی جمهوری اسلامی از حماس

از زمان برگزاری نشست خبری یحیی سنوار و اعلام اینکه ایران بزرگترین پشتیبانان مالی ونظامی حماس است، تا زمان اعلام سیاست جدید حماس کمتر از سه هفته می‌گذرد. به این ترتیب، بعید به نظر می‌رسد که حماس، رویکرد خود در بحران خاورمیانه را بدون مشورت و اطلاع "بزرگترین پشتیبان خود" و یکی از بازیگران فعال منطقه تغییر داده باشد.

در این میان، خبرگزاری ایسنا روز چهارشنبه ۲۰ سپتامبر (۲۹ شهریور) با انتشار گزارشی از نوزدهمین میزگرد تخصصی "فلسطین و افق آینده" از گفت‌وگوهای پشت پرده بین حماس و ایران خبر داد.

ایسنا به نقل از احمد دستمالچیان، کاردار پیشین جمهوری اسلامی در عربستان و کارشناس مسائل غرب آسیا اعلام کرد که ایران و نمایندگان حماس تماس‌های غیرعلنی دارند.

سود و زیان حماس از تغییر رویکرد

نارضایتی عمومی تنها به ساکنان نوار غزه محدود نمی‌شود. اتهامات فساد مالی هم از محبوبیت و نفوذ حماس در بین مردم این منطقه کاسته است و هم از محبوبیت سازمان فتح در سراسر مناطق تحت حکومت تشکیلات خودگردان فلسطینی.

رهبران حماس می‌دانند که اجرای برگزاری انتخابات و تشکیل دولت وحدت ملی با دشواری‌های بسیاری روبه‌روست. از آن جمله است، موضوع گردان عزالدین قسام. حماس انحلال کمیته سیاسی اداره نوار غزه و واگذاری آن را به سازمان حماس مطرح کرده، اما سرنوشت نیروهای مسلح حماس در نوار غزه ناروشن است. از سوی دیگر، گروه‌های نظامی و مسلح دیگری نیز در نوار غزه فعالیت دارند که عملا سیاست‌های خود را مستقلانه دنبال می‌کنند.

برخی از ارزیابی‌ها از محبوبیت و نفوذ حماس در نوار غزه حکایت دارند. همین ارزیابی‌ها حاکی از آنند که محمود عباس محبوبیت خود را به میزان زیادی از دست داده است. این نظر بین فلسطینی‌ها وجود دارد که محمود عباس و سازمان فتح در مذاکرات و توافق‌های خود با مسئولان اسرائیلی، امتیازبه کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندیدات زیادی می‌دهند و عملا این توافق‌ها به زیان مردم فلسطین است.

اگر این ارزیابی درست باشد، حماس با طرح برگزاری انتخابات سراسری پارلمانی و همچنین انتخابات ریاست در مناطق تحت حکومت تشکیلات خودگردان عملا چیزی از دست نمی‌دهد و چه بسا بتواند از نارضایتی مردم از محمود عباس برای افزایش نفوذ خود در کرانه غربی نیز بهره گیرد.

نتیجه این روند، افزایش نفوذ حماس در تشکیلات خودگردان خواهد بود و هرگاه سازمان فتح حاضر با اجرای این پیشنهادها مخالفت کند، در عمل آسیب بیشتری خواهد دید. بنابراین می‌توان گفت که چرخش سیاسی حماس گرچه تصمیمی از سر اجبار است، اما در عین حال تصمیمی است از سر مکری سیاسی.