عرصه حیات فرهنگی و هنری در ترکیه تنگ‌تر می‌شود
۱۳۹۳ بهمن ۲۲, چهارشنبه
نمایشگاه بین‌المللی "استانبول معاصر" از مهم‌ترین رویدادهای فرهنگی‌هنری ترکیه است. این نمایشگاه که هر ساله در ماه نوامبر برگزار می‌شود، در واقع مکانی است برای عرضه و نمایش آخرین دستاوردهای هنر معاصر ترکیه. بیش از نیمی از یکصد شرکت‌کننده در این نمایشگاه از کشورهای خارجی از جمله آمریکا و روسیه می‌آیند، اگر چه باید گفت که جای دلالان و مؤسسات معروفی که در بازار جهانی هنر فعال‌اند، در این نمایشگاه هنوز خالی است.
خاندان‌های متمول ترکیه چون اجزاجی‌باشی (Eczacibasi) و تاهینجی‌اوغلو (Tahincioglu) نفوذ زیادی بر هنر و بازار هنر در این کشور دارند. بسیاری از کلکسیون‌ها و موزه‌ها در ترکیه در دست آنان است، مانند "موزه صنایع رحمی کوچ" که موزه‌ای است ویژه وسایل نقلیه، صنعت و ارتباطات.
این خاندان‌ها در سال‌های اخیر بنیادهایی هنری تأسیس کرده و هزینه‌های هنگفتی را برای بازسازی و احیای ساختمان‌های صنعتی قدیمی و تبدیل آن‌ها به مراکز فرهنگی صرف کرده‌اند. علاوه بر این، بانک‌های خصوصی نیز به سرمایه‌گذاری در بخش فرهنگی، برگزاری فستیوال‌های موسیقی و نشر کتاب علاقه نشان داده‌اند.
فقدان سنت سیاست فرهنگی
در پشت این "رونق فرهنگی" اما انگیزه‌ها و اهداف دیگری نهفته است. به گفته‌ی عایشه اینجه، جامعه‌شناس اهل ترکیه، "همه چیز در چند سال گذشته دچار رکود بوده است".
او معتقد است که در ترکیه سیاستگذاری‌های فرهنگی از سنت لازم برخوردار نیست و در طی ۱۲ سال گذشته که حزب عدالت و توسعه ترکیه (AKP) زمام قدرت را در دست دارد نیز تغییری در این وضع صورت نگرفته است. این در حالی است که حزب حاکم در کارزار انتخاباتی خود در سال ۲۰۰۲ وعده‌های دموکراسی و پلورالیسم فرهنگی داده و به این ترتیب روشنفکران، لیبرال‌ها و هنرمندان این کشور را به عنوان حامیان خود به صحنه انتخابات کشانده بود.
آنان امید داشتند که تغییر و تحولات سیاسی چرخشی فرهنگی و آزادی‌های بیشتری در این زمینه نیز به همراه بیاورد. با گذشت زمان اما مشخص شد که سیاست‌ها و عملکرد دولت در زمینه‌های فرهنگی در مسیری دیگر گام برمی‌دارد.
اتفاقاتی نظیر سرکوب خشنونت‌آمیز اعتراضات مردمی در پارک گزی در سال ۲۰۱۳ انتظارات و رویاهای معدود کسانی را که همچنان به دولت حاکم امید بسته بودند، نقش بر آب کرد.
اعتراضات اولیه مردم به برنامه دولت برای ساخت یک مرکز تجاری در نزدیکی پارک گزی به‌سرعت جنبه‌های وسیع‌تری به خود گرفت و تبدیل به تظاهراتی گسترده در دفاع از آزادی بیان و آزادی مطبوعات شد.
بی‌توجهی به هنر مدرن
حزب عدالت و توسعه در تلاش بوده و هست تا چهره‌ای فعالانه از خود در زمینه سیاست‌های محلی و اجتماعی نشان دهد. از سال ۱۹۹۴ هر سیاستمداری که به عنوان شهردار استانبول انتخاب شده، به این حزب تعلق داشته است.
باید اذعان داشت که در زمینه ایجاد امکانات سرویس‌دهی و زیرساخت‌‌ها پیشرفت‌هایی حاصل شده است. با احداث موزه‌هایی جدید، اما سعی بر آن بوده تا میراث اسلامی ترکیه برجسته شود. یکی از این موزه‌ها "موزه تاریخی پانوراما" است که به فتح استانبول توسط عثمانیان اختصاص دارد. این درحالی است که هیچ هزینه‌ای صرف پشتیبانی و نمایش هنرهای مدرن نشده است.
استانبول در سال ۲۰۱۰ به‌عنوان پایتخت فرهنگی اروپا برگزیده شد، اما در این شهر علیرغم بودن تالارهای موسیقی، برنامه‌ای مرتب برای اجراها‌ی اپرا وجود نداشت.
عایشه اینجه، جامعه‌شناس اهل ترکیه از مراکز فرهنگی که در سال‌های اخیر ایجاد شده‌اند، ابراز سرخوردگی کرده و می‌گوید: «ما امروز می‌بینیم که هدف واقعی حزب عدالت و توسعه نه ایجاد مراکز فرهنگی، بلکه رونق بخشیدن به عرصه ساختمان‌سازی بوده است».
به گفته‌ی او رویای اردوغان این است که در سال ۲۰۲۳ که ترکیه یکصدمین سالگرد بنیانگذاری جمهوری را جشن می‌گیرد، استانبول به قطبی مالی و تجاری بدل شده باشد.
سانسور منجر به خودسانسوری می‌شود
در عرصه سانسور نیز سیاست‌های دولت حاکم به رهبری حزب عدالت و توسعه ابعاد جدیدی به خود گرفته است.
عایشه اینجه در این رابطه از نوعی هماهنگ‌سازی سخن می‌گوید و متذکر می‌شود: «سیاست فرهنگی در راستای سیاست‌های دولت شکل می‌گیرد. مشکل اینجاست که دولت ارزش‌های محافظه‌کارانه خود را دقیقا تعریف نمی‌کند و کاملا خودسرانه تصمیم می‌گیرد که مثلا کدام آثار هنری پیامبر اسلام یا رئیس‌جمهور را مورد توهین قرار می‌دهند. این روند باعث خودسانسوری می‌شود».
در سال ۲۰۱۴ فستیوال فیلم آنتالیا تصمیم به حذف یک مستند درباره اعتراضات پارک گزی گرفت. استدلال مسئولان فستیوال این بود که در این فیلم به اردوغان توهین شده است. در پی آن بسیاری از مستندسازان از اکران فیلم‌های خود سرباز زدند، هیئت داوران نیز از ادامه کار دست کشید و بخش رقابتی در نهایت کنسل شد.
در عرصه مطبوعات ترکیه نیز می‌توان سانسور و خودسانسوری را به وضوح مشاهده کرد. در فهرست مربوط به آزادی مطبوعات در سال ۲۰۱۴ ترکیه در بین ۱۸۰ کشور مقام ۱۵۴ را به خود اختصاص داد.
گرچه پرداختن به برخی موضوعات نظیر کردها و ارامنه که قبلا در ترکیه تابو محسوب می‌شد‌ند، اکنون با آزادی بیشتری همراه است، اما در حال حاضر ۲۲ روزنامه‌نگار که اکثر آن‌ها کرد هستند، در زندان‌های ترکیه به سر می‌برند.
استفاده از کنایه در برخورد با قدرت
بهار چوهادار، منتقد تئاتر در روزنامه "رادیکال" از دخالت مستقیم وزارت فرهنگ در محتوای فیلم‌ها و نمایشنامه‌ها انتقاد کرده و می‌گوید: «فشار از طریق کاهش حقوق یا کنسل کردن اجرا اعمال می‌شود».
در سال‌های اخیر گروه‌های تئاتر مستقلی در ترکیه شکل گرفته‌اند؛ روندی که چوهادار آن را مثبت ارزیابی می‌کند: «سانسور مردم را هم در داستان‌پردازی و هم در زبان خلاق‌تر می‌کند. کنایه کلید آن است». این گروه‌های کوچک فعال در صحنه تئاتر با زبانی کنایی قدرت حاکمه را زیر سئوال می‌برند.