شکست بزرگ ایران در بازار گاز منطقه

افغانستان، پاکستان، هند و ترکمنستان در ۱۱ دسامبر قراردادی به ارزش ۸ میلیارد دلار برای احداث خط لوله‌ی گازی موسوم به "تاپی" در عشق آباد امضاء کردند. طول این خط لوله ۱۶۸۰ کیلومترخواهد بود و قراراست گاز ترکمنستان را از "دولت آباد" به شبکه‌ی گازی منطقه مولتان در پاکستان و سپس به "فاضیلکا" درهند انتقال دهد.

تصویب طرح تاپی از سوی پارلمان هند و حمایت آمریکا از این طرح زمینه را برای اجرائی شدن آن فراهم کرده است. در صورت تحقق این پروژه بقول مقام‌های دولتی کشورهای امضاءکننده، عظیم‌ترین تحول اقتصادی منطقه به وقوع خواهد پیوست. رئیس جمهور ترکمنستان، راه‌اندازی این خط لوله را "رویدادی تاریخی و پل انرژی در منطقه آسیا" توصیف کرده است.

ترکمنستان جایگزین ایران

از سوی دیگر اجرای طرح تاپی به‌گفته‌ی کارشناسان صنعت گاز، انزوای ایران را در بازار گاز منطقه بیشتر کرد. بدنبال تحریم‌های اقتصادی، ایران مجبور شد از طرح نابوکو نیز کنار گذارده شود و عملا ترکمنستان جایگزین آن گردد.

ترکمنستان هم اینک گاز خود را به روسیه، چین، ایران صادر می‌کند. این کشور که چهارمین کشور صاحب ذخائر گازی دنیا به حساب می‌آید، قصد دارد مسیرهای مختلفی را برای صدور گاز خود انتخاب کند و از وابستگی به روسیه نجات یابد.

ترکمنستان اخیرا خط لوله‌ی دوم گازی خود را نیز در مرزهای ایران افتتاح کرد. در مراسم افتتاح، روسای جمهور ایران و ترکمنستان حضور داشتند. هزینه‌ی این خط لوله یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار اعلام شد.

نیاز شدید افغانستان، پاکستان و هندوستان به گاز

مقام‌های افغانستان که با دویچه‌وله صحبت کردند، تاکید می‌کنند بخش عمده‌ای از نیازمندی‌های گازی ۳ کشور از طریق خط لوله‌ی تاپی تامین خواهد شد.

عنایت‌الله نبی، رئیس امور اقتصادی وزارت امور خارجه‌ی افغانستان و پاسخگو در امور خط لوله‌ی تاپی می‌گوید، اجرای "این طرح عظیم فرامنطقه‌ای" نقش مهمی در همکاری‌های اقتصادی و در تحکیم صلح و امنیت و ثبات ایفا‌ء خواهد کرد.

وی خاطرنشان می‌کند: «مهمترین اسناد مربوط به نهادینه شدن پروژه‌ی تاپی امضا‌ء شده و امیدواریم تا ۴ سال دیگر بهره‌گیری از گاز آغاز شود و به همین منظوراحداث این طرح بایستی با نهائی شدن قرارداد خرید و فروش گاز هر چه سریع‌تر انجام گیرد».

حمایت آمریکا از طرح تاپی

آمریکا نیز رسما از احداث خط لوله‌ی تاپی حمایت کرد. سوزان ایلیوت، مشاور وزیر امور خارجه‌ی آمریکا در امور آسیای‌میانه در "کنفرانس نفت و گاز" که پیش از امضای توافقنامه‌ی تاپی در عشق آباد برگزار شده بود، اظهار داشت: «طرح خط لوله‌ی تاپی برای استفاده از منابع ترکمنستان برای کشورهای منطقه بویژه افغانستان مفید است و الگوی خوبی به حساب می‌آید».

به نظر این مقام آمریکائی، اجرای این طرح موجب اشتغال‌زایی و محل درآمد برای مردم افغانستان و همچنین توسعه‌ی اقتصادی این کشور خواهد شد.

پشتیبانی آمریکا از طرح تاپی به گفته‌ی کارشناسان عملا سبب شکست طرح فروش گاز ایران به پاکستان و هند شده است.

«طرح ایران ربطی به تاپی ندارد»

ایران قرار بود گاز پارس جنوبی را از طریق پاکستان به هند صادر کند. اما به دلیل مخالفت آمریکا، این طرح مورد اجرا قرار نگرفت. تشدید تحریم‌های اقتصادی علیه ایران و در اولویت قرار گرفتن طرح تاپی به‌نظر کارشناسان، شانس ایران را برای حضور در بازار گازی منطقه ضعیف‌تر کرد. مقام‌های افغان نظر این کارشناسان را قبول ندارند.

آقای عنایت‌الله نبی که در رابطه با طرح تاپی دولت افغانستان مسئول هست، به دویچه‌وله گفت: «طرح گازی ایران به هندوستان بیش از ۲۰ سال صحبتش می‌شود و ارتباطی به تاپی ندارد. این طرح تابحال بنابه دلایلی اجرا نشده است». این مقام افغان اما تائید می‌کند، ایران تابحال برای مشارکت درطرح تاپی اظهارعلاقه نکرده است.

ایران سهمی در بازار گاز منطقه و اروپا ندارد

انزوا و تحریم اقتصادی علیه ایران سبب شده است توانمندی ایران در گاز بی‌بهره بماند. ایران علاوه بر بازار هند و پاکستان، از بازار اروپا نیز کنار گذاشته شد. شانس ایران برای پیوستن به خط لوله‌ی نابوکو نیز با تشدید تحریم‌ها ضعیف‌تر شد. سهامداران نابوکو مشارکت ایران را دیگر مطرح نمی‌کنند.

آنها به وعده‌ی دولت ترکمنستان دل بستند که در ۱۹ نوامبر سال جاری برای نخستین بار رسما اعلام کرد، قصد دارد ۴۰ میلیارد مترمکعب گاز به اروپا بفروشد.

از سوی دیگر جمهوری اسلامی ایران که خود دومین کشور صاحب ذخائر گازی دنیا پس از روسیه به شمار می‌رود، مجبور شده است از جمهوری آذربایجان و ترکمنستان گاز وارد کند.

منتقدین طرح تاپی چه می‌گویند؟

کارشناسان سیاسی که از طرح تاپی انتقاد می‌کنند بر این باورهستند، این طرح از مناطقی از افغانستان و پاکستان عبور خواهد کرد که طالبان و گروه‌های دیگر مسلح نفوذ فزاینده‌ای دارند و مسیر آن از امنیت و ثبات برخوردار نیست.

آنها همچنین می‌گویند، توافقنامه‌ی تاپی در عشق‌آباد صرفا با انگیزه‌ی سیاسی و تحت فشار آمریکا امضا‌ء شده است. منتقدین همچنین یادآور می‌شوند، طرح تاپی پیش از این نیز مطرح بوده و به دلیل عدم ثبات در افغانستان و پاکستان به تاخیر افتاده بود. کشورهای امضاء کننده‌ی توافقنامه‌ی تاپی پیرامون تامین منابع مالی نیز توضیح دقیقی تابحال نداده‌اند.

از سوی دیگر مقام‌های افغانستان و دیگر کشورهای دخیل در طرح تاپی و همچنین آمریکا امیدوارند اجرای این طرح علاوه بر تامین نیازمندی‌های شدید گازی کشورهای امضاء کننده، سبب استحکام صلح در افغانستان و پاکستان گردد. قرار است این طرح تا پایان سال ۲۰۱۴ به پایان برسد.

طاهر شیرمحمدی
تحریریه: مصطفی ملکان